Wystąpienie wraz z procesem starzenia się dolegliwości zdrowotnych oraz problemów psychologicznych i społecznych może skłaniać osoby starsze do sięgania po substancje psychoaktywne. Do takich ryzykownych czynników należą np. utrata bliskiej osoby, izolacja społeczna, brak wsparcia społecznego czy trudności finansowe, samotność, niepokój, zaburzenia poznawcze, brak mobilności lub ogólnie zły stan zdrowia.
Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA) podjęło w 2008 roku temat używania substancji psychoaktywnych przez osoby starsze. Wstępna charakterystyka tego zjawiska została przedstawiona w biuletynie EMCDDA „Cel – narkotyki” (nr 18/2008). Niestety, obecny stan wiedzy nie pozwala na dokładne oszacowanie skali problemu używania substancji psychoaktywnych przez osoby starsze, ponieważ ograniczona jest na ten temat liczba danych, statystyk czy wyników badań. W opracowaniu EMCDDA skupiono uwagę na populacji osób starszych używających substancji, która została zdefiniowana następująco (Gossop, 2008):
- osoby wcześnie rozpoczynające używanie („osoby, które przeżyły”, zwykle o długiej historii używania, która jest kontynuowana w wieku starszym),
- osoby późno rozpoczynające używanie („osoby odreagowujące”, używające substancji pod wpływem stresującego wydarzenia życiowego, np. przejście na emeryturę, rozpad małżeństwa, izolacja społeczna czy utrata bliskiej osoby).
Pomimo tego, że rozpowszechnienie używania substancji nielegalnych wśród osób starszych jest niższe niż w populacji osób młodych, to jednak problem ten może stać się coraz bardziej powszechny. Populacja użytkowników narkotyków starzeje się i rośnie też liczba starszych pacjentów objętych leczeniem, np. dzięki programom leczenia substytucyjnego. Odnotowuje się także poważny problem dotyczący używania przez osoby starsze leków zarówno z przepisu lekarza, jak i wydawanych bez recepty. Zróżnicowane są uwarunkowania tego zjawiska, ponieważ problemowe używanie leków może być i zamierzone, i niezamierzone. Ponadto z dostępnych danych wynika, że osoby starsze są dość znacznie zagrożone wystąpieniem problemów alkoholowych. Tym bardziej używanie alkoholu w połączeniu z używaniem innych substancji zwiększa ryzyko wystąpienia problemów społecznych, psychologicznych oraz zdrowotnych. Jednocześnie sam proces starzenia może powodować wymienione problemy, które mogą się nasilać wskutek niewłaściwego używania różnych substancji.
Powyższe zjawiska są szczególnie istotne w obliczu obserwowanej tendencji, jaką jest starzenie się społeczeństwa europejskiego. „W XX wieku liczba Europejczyków w wieku powyżej 65. roku życia wzrosła trzykrotnie, a średnia długość życia zwiększyła się ponad dwukrotnie” (Gossop, 2008). Według szacunków, „w okresie 2001–2020 nastąpi ponad dwukrotny wzrost liczby osób starszych mających problemy z zażywaniem substancji lub wymagających leczenia z powodu zaburzeń związanych z ich używaniem” (Gossop, 2008). „Przewiduje się, że do roku 2050 liczba osób w wieku powyżej 65. roku życia wzrośnie o 70%, a osób powyżej 80. roku życia – o 170%” (ec.europa.eu/health-eu/my_health/elderly/index_pl.htm). Sytuacja ta wymaga dostosowania opieki zdrowotnej do potrzeb starzejącego się społeczeństwa.
Definiowanie pojęcia „osoby starsze”
Pojęcie „osoby starsze” odnoszone jest do różnych kategorii wiekowych w poszczególnych opracowaniach lub projektach badawczych. EMCDDA w swoim opracowaniu, opisując dane dotyczące osób starszych, m.in. analizuje sytuację osób w wieku powyżej 65 lat. Podejście naukowców ze Stanów Zjednoczonych (Gfroerer, Penne, Pemberton, Folsom, 2003) opiera się na definicji tzw. starszych dorosłych, czyli osób powyżej 50. roku życia. Inna amerykańska analiza (Satre, Mertens, Arean, Weisner, 2004) wprowadza następujące kategorie pojęciowe: starsi dorośli (55–77 lat), osoby w średnim wieku (40–54 lata) oraz młodsi dorośli (18–39 lat). Badania holenderskie przyjmują podobne kryteria określenia grupy starszych dorosłych, definiując w tej kategorii osoby powyżej 55. roku życia (Dutch National Alcohol and Drugs Information System LADIS (PDF)). Amerykańskie badania dotyczące używania substancji psychoaktywnych przez starszych dorosłych określają tę grupę jako kategorię wiekową powyżej 50. roku życia, jednocześnie młodsi dorośli to osoby w wieku 18–49 lat (National Survey on Drugs Use and Health). Wiek „młodzieży” także definiowany jest odmiennie w różnych organizacjach i krajach. Często jednak młodzież określana jest przez kategorię wiekową od 18. roku życia do wieku z przedziału 25–30 lat. Stąd też można przyjąć, że osoby dorosłe to te powyżej 30. roku życia. Podsumowując, war to zauważyć, że jednym z kryteriów przyjmowania różnych kategorii wiekowych i związanych z tym grup pojęciowych jest metodologia prowadzonych badań i analiz oraz doboru grupy badawczej.
Używanie substancji psychoaktywnych przez osoby starsze Rozpatrując problem używania substancji psychoaktywnych przez osoby starsze, EMCDDA poddało analizie zjawisko używania leków, narkotyków nielegalnych oraz alkoholu. Leki, zarówno przepisywane przez lekarza, jak też wydawane bez recepty, to substancje, które osoby starsze zażywają dość często i regularnie. Z danych wynika, że osoby powyżej 65. roku życia zażywają około jednej trzeciej wszystkich leków na receptę, często zawierających benzodiazepiny lub opiatowe środki przeciwbólowe (Gossop, 2008). Prawdopodobieństwo otrzymywania recepty na leki psychoaktywne i niewłaściwego zażywania tych leków jest większe w grupie starszych kobiet niż mężczyzn (Gossop, 2008). Zauważa się jednak, że problemowe używanie substancji przez osoby starsze może być spowodowane sposobem leczenia, w którym podczas stosowania różnych leków, wchodzących ze sobą w liczne reakcje, nie prowadzi się regularnego monitorowania okoliczności, które mogą powodować niewłaściwe używanie leków lub uzależnienie. Ważne są dodatkowo okoliczności i powody nadużywania leków, które mogą być świadome lub niezamierzone. Problem niewłaściwego używania leków może bowiem rozpocząć się od pojedynczych przypadków niewłaściwego ich zażycia lub nieodpowiedniego stosowania, np. pożyczenie leku od innej osoby, a następnie przejście w stan okresowego używania aż do stałego nadużywania. Towarzyszyć może temu wystąpienie tolerancji na lek i uzależnienie fizyczne. Świadome niewłaściwe zażywanie leków przez osoby starsze charakteryzuje się natomiast zamierzonym zażywaniem dawek wyższych niż zalecane przez dłuższy okres, gromadzeniem leków oraz przyjmowaniem ich w połączeniu z alkoholem.
Kolejny ważny obszar stanowi używanie przez osoby starsze narkotyków nielegalnych. Szacunkowe dane amerykańskie wskazują, że w latach 2001-2020 nawet o 300% może wzrosnąć liczba osób powyżej 50. roku życia, które będą wymagały leczenia z powodu problemu z używaniem nielegalnych narkotyków (Gossop, 2008). Nie ustalono do tej pory jednoznacznych czynników warunkujących używanie narkotyków przez osoby starsze, jednakże wskazuje się na duże znaczenie wcześniejszego używania narkotyków lub uzależnienia. Innym aspektem zjawiska jest starzenie się regularnych użytkowników narkotyków. U coraz starszych osób zmienia się metabolizm oraz maleje sprawność funkcji neurokognitywnych, co w połączeniu z używaniem narkotyków może powodować bardziej dotkliwe skutki. Grupami podwyższonego ryzyka są też osoby starsze, które doświadczają różnych problemów zdrowotnych i jednocześnie intensywnie piją alkohol. W Europie 27% osób powyżej 55. roku życia podaje, że pije alkohol codziennie (Gossop, 2008). Spożywanie alkoholu w połączeniu z przyjmowaniem leków może wywoływać problemy społeczne i zdrowotne.
Sytuację rozpatrywać można jeszcze z innej strony, a mianowicie poddając analizie sam proces starzenia się i związane z nim problemy zdrowotne, psychologiczne i społeczne. Wystąpienie wraz z procesem starzenia się dolegliwości oraz trudnych sytuacji w powyższych obszarach może skłaniać osoby starsze do sięgania po substancje psychoaktywne. Do takich ryzykownych czynników należą np. utrata bliskiej osoby, izolacja społeczna, brak wsparcia społecznego czy trudności finansowe, samotność, niepokój, zaburzenia poznawcze, brak mobilności lub ogólnie zły stan zdrowia. Istotne znaczenie ma pojawienie się wraz z procesem starzenia się bolesnych stanów chorobowych. Wiąże się to również z problemem używania substancji psychoaktywnych przez osoby starsze cierpiące na poważne i nieuleczalne choroby.
Wdrażanie skutecznej oferty pomocy
Istnieje potrzeba poddania populacji osób starszych używających różnych substancji psychoaktywnych bardziej szczegółowym badaniom. Możliwym do wykorzystania punktem obserwacji są miejsca kontaktu osób starszych z pracownikami podstawowej opieki zdrowotnej oraz innymi służbami medycznymi. Zauważa się jednak potrzebę polepszenia diagnozowania zaburzeń związanych z używaniem substancji psychoaktywnych występujących wśród osób starszych i związanego z tym przeszkolenia lekarzy w zakresie rozpoznawania objawów związanych z nadużywaniem substancji przez tę grupę pacjentów. Istotne jest dostosowanie kryteriów diagnostycznych do wymagań, jakie wyznaczają potrzeby i problemy osób starszych. Prowadzenie badań w populacji osób starszych napotyka jednak na problem współwystępowania różnych stanów chorobowych lub oporu osób starszych przed przyznaniem się do swoich problemów z obawy przed napiętnowaniem. Proponuje się wdrażanie metod badania przesiewowego, np. monitorowanie powtarzających się recept lub przypadków przepisywania wielu leków (Gossop, 2008).
Wdrożenie skutecznych i wczesnych działań interwencyjnych może przyczynić się do zmniejszenia ogólnych wydatków, jakie związane są z zapewnieniem usług leczniczych osobom starszym używającym różnych substancji. Oferta pomocy powinna dotyczyć zarówno leczenia podstawowego, jak też specjalistycznego, w razie wystąpienia poważnych problemów zdrowotnych. Istnieje zatem potrzeba stworzenia systemu sprawnej i dostosowanej do potrzeb pacjentów pomocy zapewniającej jednocześnie poszanowanie ich praw i godności.
Obraz zjawiska w Polsce
Źródłem danych dotyczących problemu używania substancji psychoaktywnych przez osoby starsze mogą być statystyki gromadzone przez Instytut Psychiatrii i Neurologii w ramach systemu sprawozdawczego z lecznictwa stacjonarnego. Dane statystyczne z lecznictwa stacjonarnego obejmują pacjentów placówek psychiatrycznych, w tym leczonych w specjalistycznych placówkach dla osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych (Sokołowska, 2008). System sprawozdawczy z lecznictwa stacjonarnego obejmuje wszystkie zakłady psychiatryczne, włącznie z zakładami opieki dziennej i hostelami. Najbardziej aktualne dane dotyczą 2006 roku (Sokołowska, 2008).
Dane dotyczące osób przyjętych do lecznictwa stacjonarnego z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania związanych z używaniem substancji psychoaktywnych wskazują, że na przestrzeni ubiegłych lat wśród osób, które zgłosiły się do leczenia, większość stanowili mężczyźni. Zgodnie z najnowszymi danymi z 2006 roku, do leczenia przyjęto ogółem 13198 osób, w tym 10030 (76%) mężczyzn oraz 3168 (24%) kobiet.
Wykres 1. Przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w latach 1997–2006 z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych wg wieku (odsetki pacjentów)
Źródło: Sierosławski, 2008.
Analizując strukturę wieku tych osób, okazuje się, że w 2006 roku najliczniejszą grupę stanowiły osoby w przedziale wiekowym 16–24 lata (40,7%), następnie osoby w wieku 25–34 lata (30,1%), powyżej 45. roku życia (15,9%), 35–44 lata (11,3%), natomiast najmniej było osób poniżej 15. roku życia (2%). Należy jednak zauważyć, że na przestrzeni lat 2001–2006 obserwuje się stały spadek liczby przyjęć osób w wieku 16–24 lata, natomiast wzrost liczby osób w wieku 25–34 lata oraz osób powyżej 45. roku życia. Największy wzrost liczby przyjęć do lecznictwa odnotowuje się w najstarszej grupie wiekowej, powyżej 45. roku życia (dwukrotny wzrost, z 8 do 16% na przestrzeni lat 2000–2006). Analizując dane z lecznictwa stacjonarnego, można uzyskać informacje na temat rodzajów środków psychoaktywnych używanych przez osoby w poszczególnych przedziałach wiekowych, które zostały przyjęte do leczenia.
Tabela 1. Przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w 2006 roku z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych (ICD 10: F11-F16, F18, F19) wg wieku i typów używanych środków (odsetki badanych)
Źródło: Sierosławski, 2008.
Osoby powyżej 45. roku życia w większości zostały zdiagnozowane w kategorii „mieszane i inne” (48,3%), przy czym następną liczną grupę stanowiły osoby używające głównie leków uspokajających i nasennych (43,1%). Kolejne używane substancje to opiaty (7,3%), inne stymulanty (0,6%) oraz halucynogeny (0,2%) i substancje wziewne (0,2%). Kokaina i konopie używane były odpowiednio przez 0,1% osób powyżej 45. roku życia. War to zauważyć, że w grupie wiekowej powyżej 45. roku życia leki uspokajające i nasenne uzyskały najwyższe odsetki spośród wszystkich przedziałów wiekowych.
Tabela 2. Używanie leków uspokajających lub nasennych w czasie ostatnich 12 miesięcy wg wieku badanych
Źródło: Sierosławski, 2008.
Przyglądając się zjawisku używania leków przez osoby starsze, można odwołać się do dostępnych wyników badań. Badanie Janusza Sierosławskiego pn. „Substancje psychoaktywne. Postawy i zachowania” przeprowadzone w 2006 roku wśród populacji generalnej, dostarcza m.in. wyników dotyczących rozpowszechnienia używania leków uspokajających i nasennych, w tym też przez osoby starsze. Okazjonalne używanie leków bez zaleceń lekarza jest najbardziej rozpowszechnione wśród osób w grupie wiekowej 45–54 lata, przy czym w najstarszej grupie odsetek ten jest niewiele niższy.
Podsumowanie
Zjawisko problemowego używania substancji psychoaktywnych przez osoby starsze zostało wskazane jako jeden z istotnych obszarów wymagających szerszego poznania i zbadania. Obserwacji powinny zostać poddane problemy społeczne, psychologiczne i zdrowotne związane z nadużywaniem substancji przez tę grupę populacyjną. Istotne jest przygotowanie i stopniowe wdrażanie skutecznej oferty pomocy dla pacjentów w tej grupie wiekowej. Szczególnie potrzebne jest zdefiniowanie kryteriów wczesnego rozpoznawania problemów występujących wśród osób starszych używających substancji psychoaktywnych. Ważne jest zatem poznanie ich potrzeb, a także ustalenie kryteriów diagnozowania przypadków nadużywania różnych substancji psychoaktywnych i uzależnienia. Projektowanie skutecznych działań i interwencji musi opierać się na poznaniu dolegliwości zdrowotnych, problemów psychologicznych i trudności społecznych, które dotykają osób starszych używających substancji. W związku ze znacznymi ograniczeniami wiedzy dotyczącej charakterystyki tej grupy pacjentów, należy zwrócić uwagę na prowadzenie systemu monitorowania zjawiska używania substancji psychoaktywnych przez osoby starsze, dostosowania oferty leczniczej do ich potrzeb i planowania skutecznych form pomocy.
Bibliografia
- Gfroerer J., Penne M., Pemberton M., Folsom R. (2003), Substance abuse treatment need among older adults in 2020: the impact of the aging baby-boom cohort, http://www.sciencedirect.com/science… [10.12.2008].
- Gossop M., Zażywanie substancji przez osoby starsze: zaniedbywany problem, „Cel – narkotyki” nr 18/2008, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich. Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii.
- Satre D., Mertens J., Arean P., Weisner C. (2004), Five-year alcohol and drug treatment outcomes of older adults versus middle-aged and younger adults in a managed care program, http://www.interscience.wiley.com/journal/118795672/abstract [10.12.2008].
- Sierosławski J., Narkomania w Polsce w 2006 roku. Dane lecznictwa stacjonarnego. Tabele i wykresy, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2008.
- Sierosławski J., Substancje psychoaktywne. Postawy i zachowania. Ogólnopolskie badania ankietowe zrealizowane w 2006 roku, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2006, http://www.narkomania.gov.pl/postawy2006.zip [10.12.2008].
- Sokołowska E., „Treatment Demand Indicator” [w:] 2008 NATIONAL REPORT (2007 data) to the EMCDDA by the Reitox National Focal Point „POLAND”. New development, trends and in-depth information on selected issues, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2008.