Napoje alkoholowe są najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną wśród młodzieży. Dwa razy więcej młodych ludzi pije niż pali papierosy. W stosunku do 2007 roku aktualne badanie ESPAD odnotowuje wzrost wskaźnika dotyczącego używania marihuany i haszyszu.
W maju i czerwcu 2011 roku w ramach międzynarodowego programu „European School Survey Project on Alcohol and Drugs” (ESPAD) zrealizowano audytoryjne badanie ankietowe dotyczące eksperymentalnego i okazjonalnego używania substancji psychoaktywnych przez polską młodzież.
Badanie przeprowadzono na próbie reprezentatywnej uczniów klas trzecich szkół gimnazjalnych (wiek: 15–16 lat) oraz klas drugich szkół ponadgimnazjalnych (wiek: 17–18 lat). Po raz pierwszy ESPAD został zrealizowany w roku 1995, z inicjatywy Co-operation Group to Combat Drug Abuse and Illicit Trafficking in Drugs (Pompidou Group), działającej przy Radzie Europy. Od tej pory badania powtarzane są co cztery lata.
Na poziomie europejskim badania ESPAD są koordynowane przez szwedzki Ośrodek Badań nad Alkoholem i Narkotykami (CAN) ze Sztokholmu. W Polsce ESPAD jest finansowany przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii oraz Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, realizatorem zaś jest Zakład Badań nad Alkoholizmem i Toksykomaniami Instytutu Psychiatrii i Neurologii.
Wyniki
Picie alkoholu i palenie tytoniu
Napoje alkoholowe są najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną wśród młodzieży. Chociaż raz w ciągu całego swojego życia piło 87,3% uczniów z młodszej grupy i 95,2% uczniów ze starszej grupy. Picie napojów alkoholowych jest na tyle rozpowszechnione, że w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem piło 57,6% 15–16-latków i 80,4% 17–18-latków. Najbardziej popularnym napojem alkoholowym wśród młodzieży jest piwo, a najmniej – wino. Wysoki odsetek badanych przyznaje się do przekraczania progu nietrzeźwości. W czasie ostatnich 30 dni przed badaniem chociaż raz upiło się 21,4% uczniów z młodszej kohorty i 32,3% ze starszej grupy wiekowej. W czasie całego życia ani razu nie upiło się tylko 51,4% uczniów młodszych i 29,7% uczniów starszych.
Palenie tytoniu jest zachowaniem mniej powszechnym. Chociaż raz w życiu paliło 57,2% gimnazjalistów i 70,9% uczniów ze starszej grupy. W czasie ostatnich 30 dni przed badaniem paliło 29,8% uczniów z grupy młodszej i 41,9% ze starszej. Zarówno palenie tytoniu, jak picie napojów alkoholowych jest bardziej rozpowszechnione wśród chłopców niż wśród dziewcząt.
Porównanie wyników badania z 2011 roku z wynikami badań zrealizowanych w 2007 roku wykazało brak większych zmian. W poprzednim czteroleciu (2003–2007) zaobserwowano tendencję do spadku wskaźników używania alkoholu przez młodzież, po stabilizacji w latach 1999–2003 i znaczącym wzroście w latach 1995–1999.
W zakresie wskaźników picia alkoholu i palenia tytoniu w latach 1995–2007 obserwowano proces zacierania się różnic między dziewczętami i chłopcami, który w ostatnim czteroleciu uległ zahamowaniu.
Używanie narkotyków, leków i „dopalaczy”
Jeszcze rzadziej zdarza się przyjmowanie leków uspokajających lub nasennych bez przepisu lekarza. Takie doświadczenia, chociaż raz w życiu, stały się udziałem 15,5% uczniów z młodszej kohorty i 16,8% ze starszej kohorty. Sięganie po te leki jest bardziej rozpowszechnione wśród dziewcząt niż wśród chłopców.
Zgodnie z oczekiwaniami, wyniki badania wskazują na znacznie niższy poziom rozpowszechnienia używania substancji nielegalnych niż legalnych, szczególnie alkoholu i tytoniu. Większość badanych nigdy po substancje nielegalne nie sięgała. Wśród tych, którzy mają za sobą takie doświadczenia, większość stanowią osoby, które co najwyżej eksperymentowały z marihuaną lub haszyszem. Chociaż raz w ciągu całego życia używało tych substancji 24,3% młodszych uczniów i 37,3% starszych uczniów. Na drugim miejscu pod względem rozpowszechnienia wśród substancji nielegalnych jest amfetamina – sięgnęło po nią ok. 4,6% uczniów gimnazjów i 8,3% uczniów szkół wyższego szczebla.
Aktualne, okazjonalne używanie substancji nielegalnych (używanie w czasie ostatnich 12 miesięcy), stawia przetwory konopi również na pierwszym miejscu pod względem rozpowszechnienia. W klasach trzecich gimnazjów tego środka używa ponad 10,1% uczniów, a w klasach drugich szkół ponadgimnazjalnych – 28,5%.
Wykres 1. Odsetek uczniów w wieku 15—16 lat, którzy używali poszczególnych środków chociaż raz w życiu
W czasie ostatnich 30 dni przed badaniem 10,5% uczniów klas trzecich gimnazjów i 15,0% uczniów klas drugich szkół ponadgimnazjalnych używało marihuany lub haszyszu.
Zarówno eksperymentowanie z substancjami nielegalnymi, jak ich okazjonalne używanie jest bardziej rozpowszechnione wśród chłopców niż wśród dziewcząt.
Wskaźniki używania przetworów konopi w 2011 roku bardzo wzrosły, chociaż w latach 2003–2007 obserwowano stabilizację, a nawet spadek. Trzeba dodać, że w latach 1995–2003 mieliśmy do czynienia ze wzrostem tych wskaźników.
Wykres 2. Odsetek uczniów w wieku 15—16 lat, którzy używali przetworów konopi
Zmiany w rozpowszechnieniu używania przetworów konopi wśród chłopców i dziewcząt nie układają się w tak czytelną tendencję, jak w przypadku alkoholu i tytoniu, chociaż tu również można było zaobserwować nieznaczne zmniejszenie się różnic między chłopcami a dziewczętami w stosunku do roku 1995.
W 2011 roku w badaniach ESPAD po raz pierwszy zapytano młodzież o używanie „dopalaczy”. Niemal wszyscy respondenci słyszeli o „dopalaczach”, jednak tylko 15,3% uczniów klas trzecich gimnazjów i 21,6% uczniów klas drugich szkół ponadgimnazjalnych było kiedykolwiek w sklepie z „dopalaczami”. Odsetek uczniów, którzy kiedykolwiek używali „dopalaczy”, jest jeszcze niższy (10,5% gimnazjalistów i 15,8% uczniów szkół ponadgimnazjalnych). W czasie ostatnich 30 dni przed badaniem po te substancje sięgało 2,5% badanych z młodszej kohorty i 2,2% ze starszej. Używanie „dopalaczy” jest bardziej rozpowszechnione wśród chłopców niż wśród dziewcząt.
Dostępność substancji psychoaktywnych
W badaniach uwagę zwraca wysoki poziom dostępności napojów alkoholowych przejawiający się w ocenach respondentów. Na tym tle dostępność substancji nielegalnych jest oceniana znacznie niżej. Spośród substancji nielegalnych najwyżej oceniana jest dostępność przetworów konopi. Dostępność „dopalaczy” oceniana jest przez młodszych badanych podobnie jak dostępność marihuany, zaś przez starszych nawet nieco wyżej.
Respondenci narażeni są przede wszystkim na oferty napojów alkoholowych, spośród substancji nielegalnych uczniom najczęściej proponowane są przetwory konopi oraz alkohol produkowany nielegalnie, domowym sposobem.
W zakresie ocen dostępności napojów alkoholowych odnotować trzeba powolną, ale konsekwentną pozytywną tendencję zmniejszania się odsetka uczniów określających swój dostęp jako bardzo łatwy. Podobnie dzieje się też z tytoniem. Zmniejsza się również odsetekuczniów dokonujących zakupów takich napojów alkoholowych, jak piwo czy wino.
Wykres 3. Picie wódki a palenie przetworów konopi w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem (uczniowie w wieku 15—16 lat)
Co do wskaźników dostępności poszczególnych substancji innych niż alkohol, to w 2007 roku obserwowaliśmy załamanie trendu wzrostowego, który trwał od początku badań ESPAD. W 2007 roku spadła zarówno ocena dostępności substancji, jak i ekspozycja na propozycje. W 2011 roku odnotować jednak trzeba wyraźny wzrost dostępności przetworów konopi, podczas gdy dostępność narkotyków syntetycznych pozostaje w trendzie spadkowym, przynajmniej jeśli za wskaźnik przyjmiemy deklarację bardzo łatwego dostępu.
Postawy
Oczekiwania wobec alkoholu oraz marihuany i haszyszu, formułowane przez młodzież szkolną, odwołują się w większym stopniu do pozytywnych konsekwencji niż ewentualnych szkód.
Większość młodzieży jest dobrze zorientowana w zakresie ryzyka szkód zdrowotnych i społecznych związanych z używaniem substancji psychoaktywnych. O stopniu ryzyka, według ocen respondentów, decyduje bardziej nasilenie używania niż rodzaj substancji. Jednak spośród substancji nielegalnych najmniej ryzykowne wydają się, zdaniem badanych, przetwory konopi.
Wykres 4. Oczekiwania wobec marihuany i haszyszu — odsetek uczniów w wieku 15—16 lat, którzy uznali za bardzo prawdopodobne lub pewne, że marihuana spowoduje:
Podejmowanie prób używania „dopalaczy” jest traktowane jako bardzo ryzykowne przez mniejszy odsetek badanych niż eksperymentowanie z marihuaną lub haszyszem, jednak gdy pytamy o regularne używanie, to wówczas młodzież większe ryzyko przypisuje używaniu „dopalaczy”.
W obszarze oceny ryzyka związanego z używaniem substancji obserwujemy spadek odsetka badanych przypisujących używaniu substancji duże ryzyko. Dotyczy to szczególnie substancji nielegalnych, a zwłaszcza przetworów konopi. Trzeba podkreślić, że w przypadku tej ostatniej substancji spada nie tylko odsetek badanych traktujących eksperymentowanie jako bardzo ryzykowne, ale także używanie okazjonalne, tzn. od czasu do czasu, a nawet regularne używanie.
Gry hazardowe
W 2011 roku po raz pierwszy zapytano młodzież o gry hazardowe. Około jedna trzecia ankietowanych grała chociaż raz w gry hazardowe, tj. takie, gdzie stawia się pieniądze i można je wygrać. W czasie ostatnich 30 dni takie zachowanie zadeklarowało 8,9% uczniów klas trzecich gimnazjów i 10,0% uczniów klas drugich szkół ponadgimnazjalnych. Można szacować, że ok. 2% młodzieży może być zagrożonych hazardem problemowym.
Wnioski
Wyniki badania z 2011 roku na tle wyników poprzednich edycji ESPAD skłaniają do sformułowania kilku wniosków. Z góry trzeba je jednak opatrzyć zastrzeżeniami, które wynikają ze znacznej modyfikacji kwestionariusza zastosowanego w 2011 roku, co mogło mieć wpływ na porównywalność wyników ze wskaźnikami wcześniejszych badań.
Polska młodzież wedle wyników badania zrealizowanego w ubiegłym roku jest nadal bardzo zagrożona przez używanie legalnych substancji psychoaktywnych. Doświadczenia z paleniem papierosów ma większość badanych uczniów, przynajmniej raz dziennie pali około 20% nastolatków. Zaznacza się tu na nowo tendencja wzrostowa. Mimo stabilizacji wskaźników, rozpowszechnienie picia wśród nastolatków jest zbliżone do wskaźników obserwowanych wśród dorosłych. Co prawda większość wskaźników dotyczących substancji nielegalnych uległa zmniejszeniu, ale po spadku w roku 2007 – wzrosło rozpowszechnienie używania przetworów konopi.
Powrót do tendencji wzrostowej w zakresie używania marihuany i haszyszu wymaga wyjaśnienia. Do sformułowania hipotez na ten temat przybliży nas analiza porównań międzynarodowych, która będzie możliwa, gdy tylko opublikowany zostanie raport europejski. Na razie wyniki uzyskane w Polsce w 2011 roku skłaniają do sformułowania wstępnej hipotezy, że spadek wskaźników odnotowany w 2007 roku miał charakter bardziej fluktuacji losowej niż początku odwrócenia tendencji wzrostowej. Inną hipotezą wyjaśniającą dynamikę wskaźników w latach 2003–2011 mógłby być niższy poziom przyznawania się do używania substancji nielegalnych w 2007 roku, wynikający z klimatu politycznego w tamtym okresie, prowadzącego do większej restrykcyjności polityki wychowawczej sytemu edukacji. Wedle tej hipotezy spadek wskaźników w 2007 roku miałby charakter pozorny, w rzeczywistości zaś mielibyśmy do czynienia z kontynuacją trendu wzrostowego, maskowaną niższym poziomem raportowania przez respondentów. Sprawdzenie tych hipotez wymagać będzie pogłębionych analiz i porównań międzynarodowych.
Szczególnym wyzwaniem jest wzrost rozpowszechnienia używania przetworów konopi do poziomu, który dotychczas nie był notowany w Polsce. W połączeniu z rosnącym przekonaniem młodzieży o mniejszym – w porównaniu z innymi narkotykami – ryzyku szkód związanych z ich używaniem, można oczekiwać dalszego wzrostu rozpowszechnienia w przyszłości. Nie można wykluczyć, że grunt pod wzrost zainteresowania przetworami konopi przygotowało upowszechnianie się „dopalaczy”, a następnie radykalne zamknięcie do nich dostępu. Popyt na substancje psychoaktywne inne niż alkohol, rozbudzony przez łatwo dostępne i reklamowane jako bezpieczne „dopalacze”, po zablokowaniu ich podaży mógł skierować się na przetwory konopi. Warto dodać, że w ostatnich latach ożywił się ruch zwolennikówlegalizacji marihuany, a w debacie publicznej coraz częściej pojawiały się głosy kwestionujące szkodliwość tej substancji.
Mimo lekkiej tendencji spadkowej, nadal zdecydowana większość nastolatków z klas trzecich gimnazjów i ponad 80% nastolatków z klas drugich szkół ponadgimnazjalnych jest zdania, że nabycie alkoholu jest bardzo łatwe lub dość łatwe. Zmiana tego stanu rzeczy jest szczególnie trudna w warunkach tak bardzo rozbudowanej w Polsce sieci sprzedaży napojów alkoholowych. Jej zredukowanie mogłoby wydatnie pomóc w ograniczeniu picia również wśród młodzieży.