Program przeciwdziałania przyjmowaniu substancji uzależniających przez uczniów „Unplugged”

Program „Unplugged” jest programem profilaktyki uniwersalnej, adresowanym do uczniów w wieku 12-14 lat oraz ich rodziców. Jego celem jest ograniczanie inicjacji używania substancji psychoaktywnych (alkohol, tytoń, narkotyki), a także opóźnianie przejścia od fazy eksperymentalnego ich używania do fazy używania problemowego. Program powstał w ramach międzynarodowego projektu EU-Drug Abuse Prevention, finansowanego ze środków Unii Europejskiej.

Zgodnie z przepisami oświatowymi od 2002 roku szkoły mają obowiązek realizowania szkolnego programu profilaktyki problemów dzieci i młodzieży, w tym zajęć profilaktycznych poświęconych problematyce uzależnienia od alkoholu, narkotyków i tytoniu. Działania profilaktyczne powinny być prowadzone na wszystkich etapach edukacyjnych, zaś szczególnie intensywnie w szkołach gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, biorąc pod uwagę fakt, iż ryzyko używania środków psychoaktywnych wzrasta wraz z wiekiem uczniów. Tymczasem, jak wynika z badań, udział starszej młodzieży w zajęciach profilaktycznych, w tym z zakresu profilaktyki narkomanii, w ostatnich latach jest niewielki¹Raport ESPAD „Używanie substancji psychoaktywnych przez uczniów w 35 krajach europejskich. Streszczenie; J. Sierosławski „Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną”. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych 2007. Europejski Program Badań Ankietowych w Szkołach ESPAD, Warszawa 2007. Badanie sfinansowane przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii i Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Raport NIK Część I. Raport z badań ankietowych w szkołach przeprowadzonych w 2007 r.: „Stan, zakres oddziaływań i sposobów zapobiegania patologiom w szkołach i placówkach systemu edukacji w latach szkolnych 2005/2006 oraz 2006/2007”.. Dostępność edukacyjnych zajęć profilaktycznych w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych jest mniejsza niż w szkołach podstawowych, mimo wyższych wskaźników używania substancji psychoaktywnych i związanych z tym problemów. Proponowane uczniom zajęcia profilaktyczne oceniane są przez ich odbiorców dość nisko, prawdopodobnie dlatego, iż nie są one adekwatne do potrzeb osób dorastających. Dostępna na polskim rynku oferta programów dla starszych uczniów jest uboga, a niektóre programy zdezaktualizowały się. Istnieje więc potrzeba pozyskania nowych programów profilaktycznych, szczególnie dla młodzieży gimnazjalnej.

Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii (KBPN) oraz Ośrodek Rozwoju Edukacji (ORE) podjęły działania, by pozyskać i upowszechniać w Polsce nowy europejski program „Unplugged”. W niniejszym artykule prezentujemy najważniejsze informacje o programie, w kolejnym przedstawimy wnioski z jego pilotażowej realizacji w polskich szkołach.

Program „Unplugged” jest programem profilaktyki uniwersalnej, adresowanym do uczniów w wieku 12–14 lat oraz ich rodziców. Jego celem jest ograniczanie inicjacji używania substancji psychoaktywnych (alkohol, tytoń, narkotyki), a także opóźnienie przejścia od fazy eksperymentalnego ich używania do fazy używania problemowego. Program powstał w ramach międzynarodowego projektu EU-Drug Abuse Prevention, finansowanego ze środków Unii Europejskiej. Autorami programu jest grupa ekspertów z siedmiu krajów UE – Belgii, Niemiec, Hiszpanii, Grecji, Włoch, Austrii i Szwecji. W latach 2004–2010 program został wdrożony m.in.: w Belgii, we Włoszech, w Niemczech, Hiszpanii, Grecji, Austrii, Szwecji, Rumunii, Słowenii, Czechach, Chorwacji oraz Libanie. Koordynatorem projektu jest Uniwersytet w Ghent (Belgia).

Podstawy teoretyczne

„Unplugged” należy do grupy programów wszechstronnego wpływu społecznego (CSI), opierających się na modelu wpływów społecznych, w których podkreśla się znaczenie norm społecznych, modelowania i wzorów środowiskowych w nauce nowych zachowań. Podstawy teoretyczne programów CSI wywodzą się z teorii uodparniania postaw McGuire, teorii uzasadnionego działania Ajzena i Fishbeina oraz teorii społecznego uczenia się Bandury i opierają się na założeniu, iż nasze zachowanie determinowane jest przez wpływ takich czynników, jak: postawy, normy społeczne, modelowanie, presja grupy. W myśl tych teorii ludzie decydując się na określone zachowania kierują się subiektywnymi przekonaniami na temat tego, co myślą i w jaki sposób się zachowują inni członkowie grupy społecznej. Bardzo często te subiektywne przekonania o postawach innych ludzi nie odzwierciedlają stanu faktycznego i przybierają postać tzw. błędnych przekonań normatywnych.

Zjawisko to ma znaczące konsekwencje dla promocji zdrowia i profilaktyki. W świetle bowiem wspomnianych teorii to, czy wybierzemy zachowania prozdrowotne, czy też będziemy angażować się w zachowania ryzykowne w dużej mierze zależy od tego, które z tych zachowań spostrzegamy jako powszechne i aprobowane w naszej grupie społecznej. Spostrzeganie zachowań niekorzystnych dla zdrowia, takich jak używanie substancji psychoaktywnych, jako dominujących i akceptowanych w społeczeństwie sprzyja nasilaniu się tego rodzaju zachowań problemowych, podczas gdy przekonanie o małym rozpowszechnieniu zachowań prozdrowotnych zniechęca jednostki do angażowania się w zachowania korzystne dla ich zdrowia.

Zależności te zostały potwierdzone w licznych badaniach dotyczących zachowań ryzykownych wśród dzieci i młodzieży i ujawniły wzrost używania zarówno legalnych, jak i nielegalnych substancji psychoaktywnych pod wpływem nacisku grupowego w środowisku rówieśniczym (Borsari i Carey, 2003). W okresie dojrzewania wpływ grupy rówieśniczej ma potężną siłę oddziaływania. Młodzi ludzie, dokonując wyborów dotyczących własnych zachowań, bardzo często kierują się błędnymi przekonaniami o tym, jakiego rodzaju normy panują w grupie i jakiego rodzaju zachowania są popularne wśród ich kolegów. Aktualne badania z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki wskazują, iż wśród młodzieży panuje powszechne przeświadczenie, że duża liczba osób w ich wieku podejmuje różne zachowania ryzykowne, w tym eksperymentowanie, zarówno z legalnymi, jak i nielegalnymi substancjami psychoaktywnymi, a używanie tego rodzaju środków jest coraz powszechniejszym zachowaniem w tej grupie wiekowej, stając się częścią stylu życia współczesnych nastolatków. Tymczasem badania epidemiologiczne wskazują, iż w ostatnich latach obserwujemy, przynajmniej w Polsce, tendencje stabilizujące, a nawet spadek zażywania poszczególnych środków psychoaktywnych²Badanie CBOS pt. Konsumpcja substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną. Młodzież 2010, wykonane na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii. Raport ESPAD „Używanie substancji psychoaktywnych przez uczniów w 35 krajach europejskich. Streszczenie; J. Sierosławski „Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną”. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych 2007.. Najpopularniejszym zaś zachowaniem wśród młodzieży jest niesięganie po narkotyki.

Rysunek 1. Model uzasadnionego działania (Ajzen i Fishbein, 1980)

Kształtowanie się tego rodzaju błędnych przekonań normatywnych wśród młodych ludzi i ich wpływ na angażowanie się w ryzykowne zachowania tłumaczy teoria uzasadnionego działania Ajzena i Fishbeina. Według tej teorii podejmowanie określonych zachowań, w tym używanie substancji psychoaktywnych, zależy od:

• postawy wobec tych zachowań, ukształtowanej na podstawie wiedzy o konsekwencjach tych działań;
• subiektywnych norm, które kształtują się na bazie przekonań dotyczących rozpowszechnienia danego zachowania oraz aprobaty lub dezaprobaty dla tych zachowań przez znaczące osoby (rówieśników, rodziców, idoli);
• poczucia osobistej kontroli nad zachowaniem, która kształtuje się na podstawie wcześniejszych doświadczeń i odzwierciedla przekonanie o możliwości wykonania danego zachowania.

Autorzy teorii wskazują, że ludzie, niezależnie od wieku, a więc także nastolatki, mają tendencję do podejmowania zachowań, o których sądzą, iż są to zachowania powszechne w danej społeczności i aprobowane przez ważne dla nich osoby oraz że są to działania, które łatwo będą mogli zrealizować.

Ponieważ zachowania problemowe są na ogół bardziej widoczne i łatwiej zapamiętywane niż zachowania zgodne z obowiązującymi normami, w umyśle młodych ludzi mogą rodzić się błędne przekonania, że zachowania niekorzystne dla zdrowia (np. używanie narkotyków lub palenie papierosów) są bardziej powszechne w ich grupie wiekowej, niż jest to w rzeczywistości, oraz że wśród ich rówieśników istnieje przyzwolenie na tego rodzaju aktywność. Przekaz ten jest następnie rozpowszechniany przez członków grupy, którzy funkcjonują jak „nosiciele fałszywych przekonań” (Perkins, 1997), a w szerszej perspektywie społecznej jest dodatkowo wzmacniany przez media, które częściej kreują obraz młodych ludzi jako osoby podejmujące zachowania ryzykowne (np. sięgające po narkotyki, alkohol) niż zachowania pozytywne, zgodne z normami społecznymi. Ukształtowane w ten sposób błędne przekonania o znacznym rozpowszechnieniu i akceptacji używania substancji psychoaktywnych przez nastolatków oraz wpływy społeczne zachęcające młodych ludzi do używania tych substancji odgrywają istotną rolę w inicjowaniu picia alkoholu, palenia papierosów czy eksperymentowania z narkotykami i sprzyjają sięganiu po te środki.

Rysunek 2. Struktura programów wszechstronnego wpływu społecznego (CSI)

Badacze problematyki (Botvin i wsp. 1995, Hansen i Graham 1991) wskazują, iż wpływy te można skutecznie osłabiać, wyposażając młodych ludzi w konkretne umiejętności, takie jak: krytyczne myślenie, umiejętność odmawiania, podejmowania decyzji, radzenie sobie ze stresem, umiejętność komunikowania się (tzw. umiejętności życiowe) oraz korygując błędne przekonania nastolatków dotyczące używania substancji psychoaktywnych przez ich kolegów i koleżanki. Jednoczesne dostarczanie młodzieży wiedzy o zdrowotnych i psychospołecznych konsekwencjach używania substancji psychoaktywnych jest dodatkowym czynnikiem chroniącym.

Odwołując się do przedstawionych powyżej teorii oraz opierając się na aktualnej wiedzy o warunkach skuteczności programów profilaktyki adresowanych do dzieci i młodzieży, specjaliści z EU-DAP stworzyli program profilaktyki uniwersalnej, którego stosowanie ma w zamierzeniu prowadzić do zmniejszenia ryzyka sięgania przez uczniów po substancje psychoaktywne lub opóźnienia inicjacji ich używania.

„Unplugged” skonstruowany został zgodnie z wiedzą o kluczowych elementach sprzyjających skuteczności szkolnych programów profilaktyki uniwersalnej, do których należy m.in. opieranie działań profilaktycznych na naukowych podstawach, wykorzystywanie sprawdzonych strategii profilaktycznych, odpowiedniej metodyki, a także zapewnienie wsparcia metodycznego i instytucjonalnego dla realizatorów oraz monitorowanie jakości realizacji programu.

Wykorzystywane w „Unplugged” strategie działań profilaktycznych obejmują: rozwijanie umiejętności życiowych uczniów, korygowanie błędnych przekonań normatywnych (edukacja normatywna) oraz przekazywanie wiedzy o konsekwencjach używania substancji psychoaktywnych.

Program uwzględnia także wiedzę o czynnikach chroniących młodzież przed okazjonalnym i problemowym używaniem środków psychoaktywnych oraz odwołuje się do wiedzy z psychologii rozwojowej, która konieczna jest w ustalaniu celów oddziaływań profilaktycznych adresowanych do grup dojrzewającej młodzieży.

Realizacja programu

„Unplugged” składa się z 12 zajęć (45-minutowych lekcji) i trwa jeden semestr. Realizatorami są nauczyciele, którzy ukończą dwuipółdniowe szkolenie przygotowujące do prowadzenia zajęć z uczniami, prowadzone przez certyfikowanych trenerów w ramach systemu EU-DAP Faculty. Zajęcia w swojej klasie nauczyciele prowadzą według scenariuszy zamieszczonych w podręczniku dla realizatora programu.

Tematyka poszczególnych lekcji dotyczy szczególnie istotnych w okresie adolescencji problemów, takich jak:

• konformizm, przejawy nacisku grupowego i sposoby radzenia sobie z nim;
• wiedza o czynnikach ryzyka i czynnikach chroniących przed piciem alkoholu, zróżnicowaniu podatności na alkohol w zależności od płci;
• przekonania normatywne na temat rozpowszechnienia zjawiska używania substancji psychoaktywnych wśród młodych ludzi;
• wiedza o przyczynach i następstwach palenia papierosów;
• umiejętność komunikowania swoich emocji;
• umiejętność asertywnej obrony swoich racji;
• inne umiejętności interpersonalne i intrapersonalne, których niedostateczne opanowanie może skłaniać do używania substancji psychoaktywnych w sytuacjach towarzyskich;
• wiedza o narkotykach;
• umiejętność radzenia sobie z problemami, formułowania celów i podejmowania decyzji.

Zajęcia prowadzone są z wykorzystaniem interaktywnej metodyki kształcenia, która polega na wymianie informacji i doświadczeń między uczestnikami programu i inicjowaniu procesu uczenia się, który kontynuowany jest poza formalnymi zajęciami. Podstawowe metody pracy z uczniami to: dyskusje w małych grupach, odgrywanie i omawianie scenek, zadania grupowe do wykonania, ćwiczenia w parach lub indywidualne, quizy i zabawy integracyjne.

W programie przewidziane są także trzy 2–3-godzinne spotkania warsztatowe dla rodziców. Ich celem jest pomoc dorosłym w zrozumieniu zmian rozwojowych dziecka w okresie adolescencji i przekazanie im wiedzy na temat wpływu rodziny na używanie substancji psychoaktywnych przez dzieci i młodzież. Tematyka warsztatów dla rodziców obejmuje m.in. wiedzę o potrzebach rozwojowych nastolatków, zmianach, jakie zachodzą w tym okresie w rodzinie, budowanie dobrych relacji z dzieckiem, umiejętność wprowadzania zasad i wyznaczania granic, a także informacje na temat zjawiska używania substancji psychoaktywnych wśród młodych ludzi. Zajęcia z rodzicami prowadzone są przez pedagoga lub psychologa szkolnego, który ukończył szkolenie dla realizatorów programu. W czasie spotkań wykorzystywane są aktywne metody pracy. Rodzice zachęcani są do udziału w dyskusjach, odgrywania i omawiania scenek, pracy w parach lub małych grupach.

Wyposażenie programu

Nauczyciel realizujący program ma do dyspozycji podręcznik opisujący metodykę programu i zawierający scenariusze 12 lekcji. Opis każdej lekcji zawiera informacje o celu zajęć, materiałach potrzebnych do jej przeprowadzenia, szczegółowy scenariusz lekcji wraz ze wskazówkami metodycznymi do realizacji przewidzianych w scenariuszu ćwiczeń. Podręcznik dla nauczyciela posiada ponadto zestaw przykładowych ćwiczeń aktywujących lub integrujących do wykorzystania w czasie lekcji oraz rozdział poświęcony omówieniu podstawowych informacji o substancjach psychoaktywnych (inhalanty, alkohol, konopie indyjskie, amfetamina, kokaina, heroina).

W podobny podręcznik program wyposaża realizatorów zajęć dla rodziców. Przewodnik do warsztatów zawiera szczegółowe scenariusze spotkań z rodzicami, wykłady i komentarze oraz niezbędne wskazówki metodyczne.

Uczniowie uczestniczący w programie otrzymują „Zeszyt ćwiczeń”, w którym znajdują się ćwiczenia do wykonania indywidualnie lub w małych grupach, krótkie informacje na temat zagadnienia omawianego w czasie lekcji (np. papierosów, sposobów rozwiązywania problemów itp.) oraz pytania do przemyślenia czy dyskusji.

Dla realizatorów programu, dyrektorów szkół oraz decydentów odpowiedzialnych za lokalne strategie profilaktyczne, przygotowany został dodatkowo „Przewodnik do efektywnego wprowadzania programu w szkołach”. Zawiera on wskazówki dotyczące wdrażania programu w lokalnej społeczności i tworzenia warunków do jego realizacji, potencjalne korzyści dla beneficjentów oraz sposoby wspierania szkół przez lokalne władze. Informuje dyrektorów szkół i realizatorów o zasadach wprowadzania programu w klasie szkolnej. Przedstawia wyniki ewaluacji programu w krajach Unii Europejskiej. Do przewodnika dołączone są także narzędzia monitorowania przebiegu lekcji, które mogą być wykorzystywane przez nauczycieli do zbierania informacji o realizacji programu i dokonania jego oceny

Wyniki ewaluacji

Skuteczność programu w odniesieniu do rozwiązania problemu używania substancji psychoaktywnych została potwierdzona w badaniach ewaluacyjnych
Results of the evaluation of a school-based program for the prevention of substance use among adolescents. Eu- Dap Final Technical Report n. 2³ EU-Dap, European Drug Addiction Prevention Trial. Author: EU-Dap Study Group.. „Unplugged” został pilotażowo wdrożony i poddany ewaluacji w latach 2004–2006. Skuteczność programu sprawdzano w badaniach eksperymentalnych z losowym doborem do grupy eksperymentalnej i kontrolnej zgodnie z kryteriami RCT. Przeprowadzono ewaluację formatywną, procesu oraz ewaluację wyników, z badaniem efektów odroczonych programu.

Badaniami objęto ponad 7000 uczniów w wieku 12–14 lat z siedmiu państw europejskich (Austria, Belgia, Niemcy, Grecja, Włochy, Hiszpania i Szwecja). Pilotażowa realizacja programu została przeprowadzona w 78 szkołach (n=3457), natomiast 65 szkół (n=3532) stanowiło grupę kontrolną. Narzędziem wykorzystanym w badaniu ewaluacyjnym była kodowana ankieta wypełniana anonimowo przez uczniów. Młodzież pytana była m.in. o: własne doświadczenia w zakresie używania środków psychoaktywnych; wiedzę i opinie na temat środków psychoaktywnych; zażywanie środków psychoaktywnych w najbliższym środowisku; rodzinę i środowisko społeczne; klimat szkoły i środowisko szkolne; problemy i umiejętności. Ocena wyników programu (posttest) dokonana została po trzech miesiącach, a następnie po roku od jego zakończenia.

W wyniku badań ewaluacyjnych stwierdzono, iż:

• program jest efektywny w ograniczaniu używania alkoholu, papierosów i narkotyków, a rezultaty utrzymują się przez ponad rok po programie;
• udział w programie zmniejsza ryzyko codziennego palenia papierosów i epizodów upijania się;
• program wzmacnia umiejętności odmawiania;
• ogranicza pozytywne oczekiwania i postawy wobec alkoholu, tytoniu, marihuany i narkotyków;
• program jest bardziej skuteczny w zapobieganiu używania niż wpływu na zaprzestanie używania (np. dla uczniów palących codziennie okazał się nieskuteczny) substancji psychoaktywnych;
• występują różnice efektywności programu ze względu na płeć – program jest bardziej skuteczny dla chłopców niż dla dziewcząt.

Bibliografia

1. Ajzen I., „The theory of planned behavior”, Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50, 179-211, 1991.
2. Ajzen I., Fishbein M. „Understanding Attitudes and Predicting Social Behavior”, Prentice-Hall, Englewood-Cliffs, NJ 1980.
3. Berkowitz A.D., „The social norms approach: theory, research and annotated bibliography”, www.alanberkowitz.com/articles/social_norms.pdf
4. Borsari B. & Carey K.B., „Descriptive and injunctive norms in college drinking: a meta-analytic integration”. Journal of Studies on Alcohol, 64 (3), 331-341, 2003.
5. Botvin G., Baker E., Dusenbury L., Botvin E., Diaz T., „Long-term follow-up results of a randomized drug abuse prevention trial in a white middle-class population”, Journal of the American Medical Association, 273(14),1106-1112, 1995.
6. Hansen, W., Graham, J., „Preventing Alcohol, Marijuana, and Cigarette Use among Adolescents: Peer Pressure Resistance Training versus Establishing Conservative Norms”, Preventive Medicine, 20:414-430, 1991.
7. Faggiano F., Galanti M. R., Bohrn K., Burkhart G., Vigna-Taglianti F., Cuomo L., Fabiani L., Panella M., Perez T., Siliquini R., van der Kreeft P., Vassara M., Wiborg G. and the EU-Dap Study Group, „The effectiveness of a school-based substance abuse prevention program: EU-Dap cluster randomised controlled trial”, Preventive Medicine, Volume 47, Issue 5, November 2008, p. 537-54.
8. Ostaszewski K., „Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych. Podstawy opracowywania oraz ewaluacji programów dla dzieci i młodzieży”, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003.
9. Perkins H.W., „College Student Misperceptions of Alcohol and Other Drug Use Norms Among Peers” In: Designing Alcohol and Other Drug Prevention Programs in Higher Education: Bringing Theory Into Practice, (P. 177-206). Newton, MA: The Higher Education Center for Alcohol and Other Drug Prevention, 1997.
10. „Przeciwdziałanie przyjmowaniu substancji uzależniających przez uczniów. Przewodnik do efektywnego wprowadzenia w szkołach Programu Wszechstronnego Wpływu Społecznego (CSI)”, Wydawnictwo Eu-Dap.
11. „Results of the evaluation of a school-based program for the prevention of substance use among adolescents”, Eu-Dap Final Technical Report n. 2. EU-Dap, European Drug Addiction Prevention Trial. Author: EU-Dap Study Group.

Przypisy

• 1
  Raport ESPAD „Używanie substancji psychoaktywnych przez uczniów w 35 krajach europejskich. Streszczenie; J. Sierosławski „Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną”. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych 2007. Europejski Program Badań Ankietowych w Szkołach ESPAD, Warszawa 2007. Badanie sfinansowane przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii i Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Raport NIK Część I. Raport z badań ankietowych w szkołach przeprowadzonych w 2007 r.: „Stan, zakres oddziaływań i sposobów zapobiegania patologiom w szkołach i placówkach systemu edukacji w latach szkolnych 2005/2006 oraz 2006/2007”.
• 2
  Badanie CBOS pt. Konsumpcja substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną. Młodzież 2010, wykonane na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii. Raport ESPAD „Używanie substancji psychoaktywnych przez uczniów w 35 krajach europejskich. Streszczenie; J. Sierosławski „Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną”. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych 2007.
• 3
  EU-Dap, European Drug Addiction Prevention Trial. Author: EU-Dap Study Group.