Organizacje pozarządowe w systemie profilaktyki uzależnień od narkotyków w Polsce

Spis treści

Podstawy prawne systemu profilaktyki uzależnień w Polsce

Podstawą prawną rozwiązywania problemów związanych z narkotykami i narkomanią w Polsce jest ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii¹. Ustawa reguluje w szczególności kompleksowo zagadnienia dotyczące profilaktyki wskazując zadania z tego zakresu, podmioty odpowiedzialne za ich realizację, oraz źródła finansowania działań.

Analogiczną rolę w odniesieniu do profilaktyki przeciwdziałania alkoholizmowi stanowi Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi².

W obrocie prawnym funkcjonują także dwie inne ustawy poświęcone w różnym stopniu problemowi przeciwdziałaniu uzależnieniom: Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych³ i Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych⁴.

Należy podkreślić, iż uregulowanie zagadnień związanych z różnymi typami uzależnień w czterech różnych aktach prawnych – uzasadnione zapewne z punktu widzenia zagadnień terapii i redukcji szkód – rodzi z punktu widzenia profilaktyki istotne problemy – zwłaszcza profilaktyka uniwersalna i selektywna spełniają w odniesieniu do wszystkich typów uzależnień podobne zadania i korzystają co do zasady z tych samych metod.

Szczegółowe zagadnienia z związane z profilaktyką uzależnień uregulowane są także w innych aktach prawnych, z których do najważniejszych należy ustawa z dnia 11 września 2015 roku o zdrowiu publicznym⁵ i akty prawne wydane na podstawie ustawy (z zwłaszcza Narodowy Program Zdrowia) oraz regulująca profilaktykę uzależnień i pomocy psychologicznej w systemie oświaty ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 2020 r. poz. 1327)⁶ i liczne akty wykonawcze wydane na podstawie wymienionej ustawy.

Definicja pojęcia

Przykładem słownikowej definicji pojęcia profilaktyki może być definicja zawarta w encyklopedii PWN:

Profilaktyka [gr. prophylaktikós ‘zapobiegawczy’] – zapobieganie, prewencja, zespół działań i środków stosowanych w zapobieganiu występowaniu zjawisk niepożądanych i negatywnych w przyrodzie, w tym w życiu ludzkim, jednostkowym bądź społecznym. Pojęcie „profilaktyka” jest najczęściej stosowane jako: zapobieganie zagrożeniom zdrowia i życia ludzkiego, patologii społ. oraz innym zjawiskom przeciwstawiającym się uznawanym w danej społeczności normom prawnym, moralnym i etycznym. Działania zapobiegawcze w poszczególnych dziedzinach życia charakteryzują się odrębną specyfiką co do celów, metod i stosowanych środków; pozwala to na wyodrębnienie poszczególnych dziedzin profilaktyki, takich jak np.: profilaktyka medyczna, profilaktyka społeczna, profilaktyka wychowawcza, profilaktyka środowiskowa, profilaktyka przeciwalkoholowa itp.⁷.

Szukając ustawowej definicji profilaktyki uzależnień od narkotyków stwierdzić należy w pierwszej kolejności, iż definicji takiej nie znajdziemy w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii, a w szczególności w art. 4 ustawy objaśniającym użyte w niej pojęcia.

Zagadnieniom profilaktyki poświęcone są natomiast art. 2 ust. 1 pkt 1 rozdziału Przepisy ogólne oraz art. 19–21 Rozdziału 3 Działalność wychowawcza, informacyjna, edukacyjna i profilaktyczna.

Zgodnie z art. art. 2 ust. 1 pkt 1 przeciwdziałanie narkomanii realizuje się przez odpowiednie kształtowanie polityki społecznej, gospodarczej, oświatowo-wychowawczej i zdrowotnej, a w szczególności poprzez działalność wychowawczą, edukacyjną, informacyjną i profilaktyczną. Ustawa dokonuje więc formalnego rozróżnienia pomiędzy działalnością profilaktyczną a innymi rodzajami działań wymienionych w punkcie 1 (działalność wychowawcza, edukacyjna i informacyjna) oraz innymi rodzajami działań wymienionych w dalszych punktach art. 2 ust. 1 (przykładowo leczenie, rehabilitacja i reintegracja osób uzależnionych czy też ograniczanie szkód zdrowotnych i społecznych).

Art. 19 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii reguluje natomiast zakres działalności edukacyjnej, wychowawczej, informacyjnej i zapobiegawczej:

Art. 19.

Działalność wychowawcza, edukacyjna, informacyjna i profilaktyczna obejmuje:

promocję zdrowia psychicznego;

promocję zdrowego stylu życia;

informowanie o szkodliwości środków i substancji, których używanie może prowadzić do narkomanii, oraz o narkomanii i jej skutkach;

edukację psychologiczną i społeczną;

edukację prawną;

działania interwencyjne.

Działalność, o której mowa w ust. 1, obejmuje w szczególności:

wprowadzanie problematyki zapobiegania narkomanii do programów wychowawczo-profilaktycznych jednostek organizacyjnych systemu oświaty;

wprowadzanie problematyki zapobiegania narkomanii do programów przygotowania zawodowego osób zajmujących się wychowaniem oraz profilaktyką w szkołach i innych placówkach systemu oświaty oraz w szkołach wyższych;

wprowadzanie problematyki zapobiegania narkomanii do programów szkolenia żołnierzy w czynnej służbie wojskowej;

prowadzenie działalności profilaktycznej, w szczególności w środowiskach zagrożonych uzależnieniem;

wspieranie działań ogólnokrajowych i lokalnych organizacji, o których mowa w art. 5 podmioty realizujące zadania w zakresie przeciwdziałania narkomanii ust. 3, oraz innych inicjatyw społecznych;

uwzględnianie problematyki zapobiegania narkomanii w działalności publicznej radiofonii i telewizji oraz innych środków masowego przekazu;

prowadzenie badań naukowych nad problematyką narkomanii.

Szczegółowe zadania z zakresu działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej określa Narodowy Program Zdrowia.

Szukając prawnej definicji profilaktyki uzależnień można także odwołać się do Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016–2020⁸.

W części VI wykaz zadań służących realizacji celu operacyjnego 2:Profilaktyka i rozwiązywanie problemów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych, uzależnieniami behawioralnymi i innymi zachowaniami ryzykownymi Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016-2020 znajdujemy następujące definicje:

Ilekroć w niniejszej części jest mowa o:

profilaktyce uniwersalnej – rozumie się przez to profilaktykę ukierunkowaną na całe populacje, to jest działania profilaktyczne adresowane do całych grup (populacji) bez względu na stopień indywidualnego ryzyka występowania problemów związanych z używaniem alkoholu, środków odurzających, substancji psychotropowych, środków zastępczych i nowych substancji psychoaktywnych lub uzależnień behawioralnych. Ich celem jest zmniejszanie lub eliminowanie czynników ryzyka sprzyjających rozwojowi problemów w danej populacji i wzmacnianie czynników wspierających prawidłowy rozwój; działania uniwersalne są realizowane np. w populacji dzieci i młodzieży w wieku gimnazjalnym, w populacji młodych dorosłych, w populacji rodziców posiadających dzieci w wieku szkolnym; przykładem profilaktyki uniwersalnej są programy opóźniania inicjacji alkoholowej lub nikotynowej adresowane do całej populacji dzieci wchodzących w okres pierwszych eksperymentów z substancjami psychoaktywnymi;

profilaktyce selektywnej – rozumie się przez to profilaktykę ukierunkowaną na jednostki i grupy zwiększonego ryzyka, to jest działania profilaktyczne adresowane do jednostek lub grup, które ze względu na swoją sytuację społeczną, rodzinną, środowiskową lub uwarunkowania biologiczne są narażone na większe od przeciętnego ryzyko wystąpienia problemów wynikających ze stosowania substancji psychoaktywnych, uzależnień behawioralnych lub innych zaburzeń zdrowia psychicznego; działania z tego poziomu profilaktyki są podejmowane ze względu na sam fakt przynależności do danej grupy; profilaktyka selektywna jest działaniem uprzedzającym, a nie naprawczym;

profilaktyce wskazującej – rozumie się przez to profilaktykę ukierunkowaną na jednostki (lub grupy) wysokiego ryzyka demonstrujące wczesne symptomy problemów związanych z używaniem alkoholu, środków odurzających, substancji psychotropowych, środków zastępczych lub NSP bądź problemów wynikających z uzależnień behawioralnych, ale jeszcze niespełniające kryteriów diagnostycznych uzależnienia, a także wskazujące na symptomy innych zaburzeń zachowania lub problemów psychicznych. Przykładem profilaktyki wskazującej są interwencje podejmowane wobec uczniów upijających się lub eksperymentujących z narkotykami; niektóre działania mające na celu redukcję szkód zdrowotnych lub społecznych u osób nadużywających substancji psychoaktywnych (np. działania edukacyjne i prawne zmierzające do ograniczenia liczby wypadków drogowych popełnianych przez kierowców pod wpływem tych substancji).

W dniu 23.12.2020 r. na stronach Rządowego Centrum Legislacji opublikowano Projekt rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021–2025⁹ . Dokument ten – o wiele mniej obszerny i szczegółowy od Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016–2020 – zachowuje dotychczasowy podział profilaktyki na uniwersalną, selektywną i wskazującą ale nie zawiera już definicji wymienionych rodzajów profilaktyki.

Definicja pojęcia organizacji pozarządowej i typy organizacji

W języku potocznym przez organizację pozarządową (ang. non-government organization, popularny skrót NGO) rozumiemy zazwyczaj podmiot prawny działający co do zasady nie w celu osiągnięcia zysku (a już bez wątpienia nie w celu podziału tego zysku między właścicieli, jak ma to miejsce w organizacjach gospodarczych) ale jedynie w celu zaspokojenia określonego interesu społecznego oraz charakteryzujący się określonym stopniem samodzielności w stosunku do władz państwowych (zarówno administracji rządowej jak i samorządowej). Organizacje pozarządowe bywają często nazywane organizacjami trzeciego sektora (obok sektora publicznego czyli administracji publicznej rządowej i samorządowej i sektora rynkowego, którego podmioty nakierowane są na działalność gospodarczą mającą na celu wypracowanie zysku).

Organizacje pozarządowe – w odróżnieniu od organów publicznych a podobnie jak przedsiębiorcy – są traktowane prawnie jako prywatne i powstają z inicjatywy ich założycieli (osób fizycznych bądź prawnych), ale – w odróżnieniu od przedsiębiorstw, a podobnie jak władze publiczne – działają w interesie publicznym, a nie prywatnym.

Ustawową definicję organizacji pozarządowych zawiera art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie¹⁰, zgodnie z którym organizacjami pozarządowymi w ścisłym znaczeniu są nie będące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, i niedziałające w celu osiągnięcia zysku, osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej utworzone na podstawie przepisów ustaw, w tym fundacje i stowarzyszenia, przy czym niektórych przepisów ustawy nie stosuje się do fundacji publicznych i fundacji partii politycznych.

Wśród organizacji pozarządowych ustawa wymienia więc dwa typy organizacji które w rzeczywistości występują najczęściej: stowarzyszenia i fundacje.

Stowarzyszenie¹¹ to dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenie osób fizycznych bądź prawnych (członków) o celach niezarobkowych, samodzielnie określające swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwalające akty wewnętrzne dotyczące tej działalności. Stowarzyszenie opiera swoją działalność na pracy społecznej swoich członków, co jednak nie wyklucza zatrudniania pracowników w celu realizacji działań stowarzyszenia na zasadach ogólnych (np. umowy o pracę bądź umów cywilnoprawnych).

Natomiast fundacje¹² to organizacje, których istotnym substratem jest majątek przeznaczony na określony cel przez założyciela (fundatora) oraz ustanowiony z reguły przez fundatora statut zawierający reguły dysponowania tym majątkiem oraz cel jaki ma osiągnąć organizacja i sposoby dążenia do tego celu. Także fundacje mogą dla osiągnięcia wyznaczonego celu zatrudniać pracowników na zasadach ogólnych (a więc najczęściej umowy o pracę bądź umów cywilnoprawnych).

Zasadnicza różnica pomiędzy stowarzyszeniami a fundacjami sprowadza się do faktu, że stowarzyszenia są organizacjami członkowskimi (korporacyjnymi) założonymi i zarządzanymi zgodnie z wolą członków a fundacje są organizacjami tzw. typu zakładowego, powoływanymi i zarządzanymi zgodnie z wolą fundatora (fundatorów) i nie posiadającymi członków.

Co istotne, zarówno stowarzyszenia jak i fundacje mogą korzystać dla osiągnięcia swoich celów z pracy wolontariuszy.

Precyzyjne ustalenie liczebności organizacji pozarządowych w Polsce nie jest łatwe, albowiem różne źródła podają różne dane. Stosując wąską definicję organizacji pozarządowego (czyli ograniczając się do stowarzyszeń i fundacji) w Polsce w grudniu 2018 roku było zarejestrowanych – według sporządzonego przez Stowarzyszenie Klon/Jawor raportu „Kondycja sektora organizacji pozarządowych”¹³ około 117 tys. stowarzyszeń i 26 tys. fundacji, czyli łącznie około 143 tys. organizacji. Jednak nie wszystkie zarejestrowane organizacje faktycznie prowadziły działalność. Autorzy raportu szacują, że aktywnych działało (w różnym zakresie merytorycznym i w bardzo różnym stopniu zaangażowania pracy ludzkiej i środków finansowych) około 65% zarejestrowanych organizacji (tj. około 93 tys. organizacji).

Pozostałe organizacje zawiesiły działalność bądź ją zakończyły, jednak nie wyrejestrowały się z rejestrów.

Natomiast według danych Głównego Urzędu Statystycznego zawartych w Raporcie GUS „Sektor non-profit w Polsce”¹⁴ w 2018 r. aktywną działalność prowadziło 69,1 tys. stowarzyszeń i podobnych organizacji społecznych oraz 14,5 tys. Fundacji, czyli łącznie ok. 83,6 tys. organizacji. Wśród stowarzyszeń blisko połowę (49,9%) stanowiły typowe stowarzyszenia i podobne organizacje społeczne (34,5 tys.). Mniej liczną grupą były stowarzyszenia sportowe (18,2 tys., tj. 26,3%), a następnie ochotnicze straże pożarne (13,9 tys., tj. 20,2%). Poza wymienionymi powyżej organizacjami działały również tzw. stowarzyszenia zwykłe – bardzo uproszczona forma organizacji, nie wymagająca rejestracji sądowej, ale też nie zezwalająca organizacji na prowadzenie żadnej działalności ekonomicznej. Według danych ze starostw powiatowych w 2018 r. na terenie Polski aktywną działalność prowadziło 5,9 tys. takich podmiotów.

Równie trudne jest oszacowanie liczby organizacji pozarządowych działając w zakresie profilaktyki uzależnień. Jedynie dla przybliżenia ilości tych organizacji można podać, że w prowadzonej przez Fundację Praesterno bazie tych organizacji znajduje się w roku 2020 ponad 1000 organizacji prowadzących rzeczywistą działalność¹⁵.

Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie wprowadziła także nowe w polskim prawie pojęcie organizacji pożytku publicznego. Status organizacji pożytku publicznego może uzyskać taka organizacja (z wyjątkiem partii politycznych i należących do nich fundacji, związków zawodowych, organizacji pracodawców oraz samorządów zawodowych), która prowadzi przez co najmniej dwa lata działalność w obszarach pożytku publicznego określonych w ustawie (co istotne z punktu widzenia profilaktyki uzależnień ustawa wymienia m.in. działalność w sferze ochrony i promocji zdrowia oraz w sferze przeciwdziałania uzależnieniom i patologiom społecznym). Ponadto organizacja musi spełniać dodatkowe kryteria, dotyczące m.in. jawności działania (w tym upubliczniania rocznych sprawozdań merytorycznych i finansowych), posiadania organu kontroli wewnętrznej niezależnej od zarządu (np. wewnętrznej komisji rewizyjnej). Nadawanie statusu organizacji pożytku publicznego leży w kompetencjach niezależnych władz sądowych. Status ten jest nadawany na wniosek organizacji, po sprawdzeniu przez sąd jego formalnej i merytorycznej poprawności. Status ten może być odebrany także wyłącznie na drodze postępowania sądowego.

Główne przywileje, jakie uzyskuje organizacja, to:

możliwość otrzymywania 1% podatku dochodowego od osób fizycznych, które wybierają organizację, której chcą przekazać te środki, za pomocą odpowiedniego wpisu w rocznej deklaracji podatkowej; w roku 2020 liczba osób, które przekazały w ten sposób 1% swojego podatku dochodowego za rok 2019 różnym organizacjom przekroczyła 14,8 milionów osób, a łączna wysokość kwoty przekazanej organizacjom to 907 mln zł (dla porównania: w pierwszym roku obowiązywania ustawy odpowiednie liczby to 80 tysięcy osób i 10,4 mln zł.);
dodatkowe zwolnienia od różnych podatków i danin o zbliżonym charakterze (np. całkowite zwolnienie z podatku dochodowego od osób prawnych, podatku od nieruchomości, podatku od czynności cywilnoprawnych, oraz zwolnienie od opłat skarbowych i sądowych).

Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie daje możliwość korzystania z niektórych uprawnień przewidzianych ustawą także i innym podmiotom prawa poza organizacjami pozarządowymi w znaczeniu ścisłym (np. osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego; stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego; spółdzielnie socjalne; spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz.U. nr 127, poz. 857, z późn. zm.), które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników).

Finansowanie działalności organizacji pozarządowych

System finansowania organizacji pozarządowych jest w Polsce kompromisem pomiędzy potrzebami organizacji pozarządowych (wynikającymi w przeważającej mierze z ich oceny potrzeb społecznych, zaspokojenie których jest misją tych organizacji) a polityką i możliwościami finansowymi Państwa i ofiarnością społeczeństwa.

Obecne rozwiązania dotyczące finansowania są również odbiciem różnych sposobów myślenia i postrzegania organizacji pozarządowych, wśród których dominują dwa podejścia: albo traktowania organizacji pozarządowych jako formy działalności charytatywnej opartej przede wszystkim na ofiarności społecznej (finansowej, rzeczowej i świadczonej w formie bezpłatnej pracy wolontariuszy) albo upatrywania w organizacjach pozarządowych wykonawców niejednokrotnie bardzo trudnych zadań publicznych, co wymaga daleko posuniętej profesjonalizacji usług świadczonych przez organizacje i ich finansowanie w przeważającej mierze ze środków publicznych.

Łączne przychody stowarzyszeń i fundacji wyniosły według danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) zawartych w przywołanym wyżej raporcie Sektor non-profit w Polsce w roku 2018 około 26,2 mld złotych (w tym przychody stowarzyszeń 16 mld zł i przychody fundacji 10,2 mld zł), natomiast koszy prowadzonej działalności wyniosły 24,6 mld złotych (w tym koszty stowarzyszeń 15,3 mld złotych i koszty fundacji 9,3 mld złotych). Organizacje przeznaczyły łącznie ponad 85% wypracowanych nadwyżek przychodów nad kosztami na bieżącą działalność statutową. Pozostałe 15% nadwyżek organizacje przeznaczyły głównie na pokrycie strat z lat ubiegłych bądź tworzyły rezerwę na przyszłość. Uwagę zwraca stosunkowo niewielka część nadwyżek przeznaczonych na inwestycje.

Jednocześnie należy pokreślić utrzymujące się olbrzymie zróżnicowanie organizacji pod względem wielkości przychodów i wydatków, będące wyrazem koncentracji środków w kilkuset największych organizacjach.

Typy przychodów organizacji pozarządowych można podzielić na cztery grupy:

1) Przychody o charakterze bezzwrotnym (bądź zwrotnym jedynie w przypadku niewywiązania się przez organizację z obowiązków, od których było uzależnione przyznanie środków):

dotacje ze środków publicznych – są to środki finansowe pochodzące od administracji rządowej, samorządowej, Unii Europejskiej i tzw. Europejskiego Obszaru Gospodarczego przyznawane zazwyczaj (zwłaszcza w przypadkach większych dotacji) w drodze konkursów ofert na realizację konkretnych działań,
tzw. 1 procent (1%) – podatnicy będący osobami fizycznymi mogą co roku przekazać podczas rozliczeń podatkowych 1% podatku dochodowego od osób fizycznych wybranej przez siebie organizacji (będącej organizacją pożytku publicznego zarejestrowaną w sądzie),
zbiórki publiczne – są to działania polegające na zbieraniu gotówki lub rzeczy prowadzone w miejscach publicznych. Prawo nakłada w tym przypadku obowiązek rejestracji zbiórki w rządowym portalu internetowym www.zbiorki.gov.pl i starannego rozliczenia wydatków dokonanych z pozyskanych pieniędzy,
zbiórki internetowe – za zbiórkę publiczną nie jest uznawana zbiórka (i nie wymaga w związku z tym rejestracji) akcja, która odbywa się za pośrednictwem Internetu czy też telefonii komórkowej. Zbiórki internetowe mogą być organizowane samodzielnie przez organizację bądź przyjąć postać tzw. finansowania społecznościowego (crowdfundingu) organizowanego zazwyczaj przez wyspecjalizowane platformy internetowe,
darowizny – polegają one na przekazaniu organizacji za darmo jakiegoś dobra (pieniędzy, rzeczy) przez osoby fizyczne i prawne (np. firmy). Przekazujący darowiznę może wskazać cel, na który ją przeznacza i skorzystać w określonych warunkach z ulgi podatkowej,
spadki – polski system prawny umożliwia obywatelom przekazanie majątku organizacjom pozarządowym w formie sporządzenia testamentu na wypadek śmierci,
składki członkowskie – członkowie stowarzyszenia mogą być zobowiązani jego statutem do wpłacania składek. Stowarzyszenie może wydać składki na dowolny cel określony w statucie stowarzyszenia,
loterie fantowe – działania polegające na rodzaju gry losowej, w której uczestnicy nabywają losy uprawniające do nagrody (zazwyczaj rzeczowej). Organizacja loterii wymaga niekiedy zgłoszenia lub uzyskania zezwolenia (zależnie od wysokości puli nagród).

2) Przychody o charakterze bezzwrotnym nie uznawane przez prawo za prowadzenie działalności gospodarczej a polegające na sprzedaży usług lub towarów

Odpłatna działalność pożytku publicznego – organizacje mają prawo (po spełnieniu dodatkowych formalności) do sprzedaży swoich usług lub towarów (wytworzonych we własnym zakresie bądź otrzymanych w formie darowizny). Odpłatna działalność pożytku publicznego nie może przynosić zysku (przychody nie mogą być wyższe niż koszty, a ewentualnie wypracowany zysk musi być przeznaczony na cele statutowe organizacji), wykazanie czego wymaga od organizacji dodatkowych formalności, zwłaszcza natury dokumentacyjnej. Działalność odpłatną mogą prowadzić wszystkie organizacje pozarządowe, nie tylko organizacje pożytku publicznego.

3) Przychody z działalności gospodarczej

Zasady podejmowania, wykonywania i zakończenia działalności gospodarczej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w tym prawa i obowiązki przedsiębiorców oraz zadania organów władzy publicznej w tym zakresie określa ustawa Prawo przedsiębiorców konstytuując generalną normę tzw. wolności gospodarczej, czyli wolności podejmowania, wykonywania i zakończenia działalności gospodarczej dla każdego na równych zasadach.

Zgodnie z art. 3 Ustawy o prawie przedsiębiorców przez działalnością gospodarczą rozumiemy zorganizowaną działalność zarobkową, wykonywaną we własnym imieniu i w sposób ciągły.

Sytuacja organizacji pozarządowych jest jednak w stosunku do pozostałych przedsiębiorców specyficzna.

Pierwszą, zasadniczą różnicę wprowadzają ustawy prawo o stowarzyszeniach i ustawa o fundacjach,

I tak art. 2. ustawy Prawo o stowarzyszeniach stanowi, że stowarzyszenie jest „dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych”, a art. 34 ustawy, że stowarzyszenie „może prowadzić działalność gospodarczą, według ogólnych zasad określonych w odrębnych przepisach. Dochód z działalności gospodarczej stowarzyszenia służy realizacji celów statutowych i nie może być przeznaczony do podziału między jego członków.”

Natomiast zgodnie z art. 5 ust. 5 ustawy o fundacjach „Fundacja może prowadzić działalność gospodarczą w rozmiarach służących realizacji jej celów”.

Zgodnie z obiema ustawami stowarzyszenia i fundacje mogą więc prowadzić działalność gospodarczą, ale nie wolno im przeznaczać wypracowanego zysku na cele inne niż statutowe (np. wyprowadzać do członków stowarzyszenia bądź fundatora). Jednocześnie warunkiem prowadzenia przez organizację działalności gospodarczej są odpowiednie zapisy w jej statucie. Powinny one zawierać informację o tym, że organizacja prowadzi działalność gospodarczą w określonym zakresie, który zazwyczaj opisuje się odpowiednimi kodami Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) oraz że całość dochodów z niej uzyskanych organizacja przeznaczy na realizacją celów statutowych. Dodatkowym niezbędnym zapisem jest wskazanie, że majątek organizacji może pochodzić z działalności gospodarczej.

Organizacja zamierzająca prowadzić działalność gospodarczą musi być wpisana do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym. Z chwilą dokonania wpisu (rejestracji) organizacja staje się przedsiębiorcą.

Swoistą i bardzo popularną formą działalności gospodarczej organizacji pozarządowych jest tzw. sponsoring czyli forma reklamy polegająca na promowaniu w sferze publicznej przedsiębiorstw (ich misji, marki, usługi lub produktów) w zamian za gratyfikację finansową bądź rzeczową. Obszary, w których sponsoring występuje najczęściej to sport, kultura i sztuka, ochrona zdrowia, sfera społeczna, oświata, nauka, ekologia.

4) kredyty i pożyczki

Organizacje pozarządowe mogą zaciągać kredyty w bankach, zarówno na zasadach ogólnie obowiązujących, jak i – w niewielkim niestety zakresie – preferencyjnych.

Pożyczkodawcami mogą być instytucje finansowe bądź osoby prawne i fizyczne.

Na szczególną uwagę zasługuje istnienie wyspecjalizowanych programów i instytucji udzielających pożyczek na preferencyjnych zasadach, w wypadku wykazania przez organizację, iż spłata pożyczki jest zagwarantowana udokumentowanymi przychodami przyszłych okresów.

Podstawy prawne prowadzenia profilaktyki uzależnienia od narkotyków przez organizacje pozarządowe

Jak już o tym wspomniano wcześniej, ustawa o działalności pożytku publicznego określa że organizacje pozarządowe mogą działać m.in. w sferze ochrony i promocji zdrowia oraz w sferze przeciwdziałania uzależnieniom i patologiom społecznym.

Także ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii stanowi, że w realizacji zadań z zakresu przeciwdziałania narkomanii mogą uczestniczyć organizacje pozarządowe i inne podmioty, których działalność statutowa obejmuje zadania należące do sfery zadań publicznych w zakresie ochrony i promocji zdrowia, pomocy społecznej, działalności charytatywnej, nauki, edukacji, oświaty i wychowania, kultury fizycznej, porządku i bezpieczeństwa publicznego lub przeciwdziałania patologiom społecznym, promocji i organizacji wolontariatu, a także samorządy zawodów medycznych, rodziny osób uzależnionych, oraz grupy samopomocy osób uzależnionych i ich rodzin.

Dodatkowych wyjaśnień wymaga natomiast prowadzenie działalności przez organizacje pozarządowe na terenie placówek oświatowych (w tym szkół i przedszkoli).

Szczegółowe zasady, na jakich organizacje pozarządowe mogą działać na terenie szkół prowadzonych przez jednostki samorządowe (a więc zdecydowanej większości szkół w Polsce) unormowane zostały w art. 86 ustawy Prawo oświatowe¹⁶, w brzmieniu:

W szkole i placówce mogą działać, z wyjątkiem partii i organizacji politycznych, stowarzyszenia i inne organizacje, a w szczególności organizacje harcerskie, których celem statutowym jest działalność wychowawcza albo rozszerzanie i wzbogacanie form działalności dydaktycznej, wychowawczej, opiekuńczej i innowacyjnej szkoły lub placówki.

Podjęcie działalności w szkole lub placówce przez stowarzyszenie lub inną organizację, o których mowa w ust. 1, wymaga uzyskania zgody dyrektora szkoły lub placówki, wyrażonej po uprzednim uzgodnieniu warunków tej działalności oraz po uzyskaniu pozytywnej opinii rady szkoły lub placówki i rady rodziców.

W szkołach i placówkach, (…) w których nie utworzono rady szkoły lub placówki, nie stosuje się wymogu uzyskania pozytywnej opinii odpowiednio rady szkoły lub placówki i rady rodziców, o których mowa w ust. 2.

Rada szkoły lub placówki to społeczny organ szkoły który może być fakultatywnie utworzony na terenie szkoły. W skład rady szkoły wchodzą w równej liczbie nauczyciele wybrani przez ogół nauczycieli, rodzice wybrani przez ogół rodziców i uczniowie wybrani przez ogół uczniów, z tym jednak zastrzeżeniem, że w skład Rady nie wchodzą uczniowie przedszkoli, uczniowie klas I–IV szkół podstawowych, z wyłączeniem szkół dla dorosłych, a także uczniowie szkół specjalnych i placówek dla dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym, znacznym lub głębokim, a w szkołach podstawowych udział uczniów klas V i VI nie jest obowiązkowy. Rada szkoły powinna mieć co najmniej 6 członków. Powstanie rady szkoły organizuje dyrektor szkoły lub placówki z własnej inicjatywy albo na wniosek rady rodziców, a w przypadku szkół ponadpodstawowych także na wniosek samorządu uczniowskiego. Tryb wyboru członków rady szkoły lub placówki określa statut szkoły lub placówki, który jest uchwalany przez samą radę szkoły na podstawie projektu przygotowanego przez radę pedagogiczną i może przewidywać rozszerzenie składu rady o inne osoby niż wymienione wyżej.

Natomiast rada rodziców to działający w szkole obligatoryjnie społeczny organ szkoły reprezentujący ogół rodziców, wybierany na pierwszym zebraniu rodziców w każdym roku szkolnym. W skład rady rodziców wchodzi po jednym przedstawicielu rad oddziałowych (oddział to ekipa uczniów pobierających naukę w tej samej klasie), wybranych w tajnych wyborach przez zebranie rodziców uczniów danego oddziału (klasy). Do kompetencji rady rodziców należy uchwalanie w porozumieniu z radą pedagogiczną programu wychowawczo-profilaktycznego szkoły, opiniowanie programu i harmonogramu poprawy efektywności kształcenia lub wychowania szkoły i opiniowanie projektu planu finansowego przedkładanego przez dyrektora szkoły.

Program wychowawczo-profilaktyczny uchwalany jest corocznie przez Radę rodziców w oparciu o wyniki diagnozy w zakresie występujących w środowisku szkolnym potrzeb rozwojowych uczniów, w tym czynników chroniących i czynników ryzyka, ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń związanych z używaniem substancji psychotropowych, środków zastępczych oraz nowych substancji psychoaktywnych. Za przeprowadzenie diagnozy, o której mowa w zdaniu poprzednim odpowiada zgodnie z ustawą dyrektor szkoły albo upoważniony przez niego pracownik szkoły.

Rekapitulując powyższe rozważania wejście organizacji pozarządowej na teren szkoły wymaga w obecnym stanie prawnym zgody jej dyrektora poprzedzonej uzgodnieniem warunków tej działalności oraz po uzyskaniu pozytywnej opinii rady szkoły lub placówki i rady rodziców, a zakres planowanych oddziaływań powinien być zgodny z przyjętym w szkole programem wychowawczo-profilaktycznym i w zakresie finansowania mieścić się w planie finansowym szkoły (podnieść w tym miejscu wypada, iż większość organizacji przynosi do szkoły w wianie wraz z planowanymi oddziaływaniami zewnętrzne wobec szkoły ich finansowanie, zdobyte zazwyczaj w drodze konkursów organizowanych przez administrację rządową i samorządowa).

Należy zaznaczyć, że obecnie w Sejmie znajduje się projekt nowelizacji art. 86 ustawy Prawa oświatowego, przewidującej uzależnienie podjęcia działalności w szkole lub placówce przez stowarzyszenie lub inną organizację od uzyskania wyrażanej w drodze głosowania zgody ogółu rodziców dzieci uczęszczających do szkoły. Bliższe informacje na ten temat można znaleźć np. numerze 3/2020 „Serwisu Informacyjnego UZALEŻNIENIA”¹⁷, a w przedmiocie stanu procedowania nad ustawą na internetowej stronie Sejmu¹⁸.

Przypisy

1
Dz.U. z 2019 r. poz. 852. W Internecie: tekst jednolity http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20200002050. Dostęp: 30.12.2020 r.
2
Dz.U. z 2018 r. poz. 2137, z późn. zm. W Internecie tekst jednolity http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/search.xsp?status=O&title=o+wychowaniu%20w%20trze%C5%BAwo%C5%9Bci%20i%20przeciwdzia%C5%82aniu%20alkoholizmowi Dostęp: 30.12.2020 r.
3
Dz.U. 1996 nr 10 poz. 55 z późn. zm. W Internecie tekst jednolity http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/search.xsp?status=O&title=o+ochronie%20zdrowia%20przed%20nast%C4%99pstwami%20u%C5%BCywania%20tytoniu%20i%20wyrob%C3%B3w%20tytoniowych Dostęp: 30.12.2020 r.
4
Dz.U. 2009 Nr 201 poz. 1540 z późn zm. W Internecie http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/search.xsp?status=O&title=o+grach%20hazardowych Dostęp: 30.12.2020 r.
5
Dz.U. 2019 poz. 2365. W Internecie http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/search.xsp?status=O&title=o+zdrowiu%20publicznym Dostęp: 30.12.2020 r.
6
Dz.U. z 2020 r. poz. 1327. W Internecie tekst jednolity http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/search.xsp?status=O&title=o+systemie%20o%C5%9Bwiaty%20 Dostęp: 30.12.2020 r.
7
W Internecie https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/profilaktyka;3962469.html Dostęp: 30.12.2020 r.
8
Dz.U. 2017 poz. 458, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/search.xsp?status=O&title=w+sprawie%20Narodowego%20Programu%20Zdrowia&docType=Rozporz%C4%85dzenie Dostęp: 30.12.2020 r.
9
W Internecie https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12341659/katalog/12751642#12751642 Dostęp: 30.12.2020 r.
10
Dz.U. z 2019 r. poz. 1570. W Internecie https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/search.xsp?status=O&title=o+dzia%C5%82alno%C5%9Bci%20po%C5%BCytku%20publicznego%20i%20o%20wolontariacie&docType=Ustawa Dostęp: 30.12.2020 r.
11
Zob. Prawo o stowarzyszeniach. W Internecie https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/search.xsp?status=O&title=prawo+o%20stowarzyszeniach&docType=Ustawa Dostęp: 30.12.2020
12
Zob. ustawa o fundacjach. W Internecie https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/search.xsp?status=O&title=o+fundacjach&docType=Ustawa Dostęp: 30.12.2020
13
W Internecie https://fakty.ngo.pl/raporty/kondycja-organizacji-pozarzadowych-2018 https://fakty.ngo.pl/raporty/kondycja-organizacji-pozarzadowych-2018 Dostęp: 30.12.2020
14
Raport GUS Sektor non-profit w Polsce. W Internecie https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/gospodarka-spoleczna-wolontariat/gospodarka-spoleczna-trzeci-sektor/sektor-non-profit-w-2018-roku,1,7.html Dostęp: 2020-10-30.
15
W Internecie https://www.profnet.org.pl/baza-organizacji/ Dostęp: 30.12.2020
16
Tekst jednolity Dz.U. 2020 poz. 910 W Internecie http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/search.xsp?status=O&title=Prawo+o%C5%9Bwiatowe Dostęp: 30.12.2020
17
Jan Latkowski Prawne uwarunkowania działania organizacji pozarządowych na terenie szkoły, w Internecie https://siu.praesterno.pl/artykul/684 Dostęp: 30.12.2020
18
W Internecie http://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/druk.xsp?nr=458 Dostęp: 30.12.2020

Poradnia narkotykowa on-line

Internetowa poradnia dla osób używających narkotyków i ich bliskich

Organizacje pozarządowe w systemie profilaktyki uzależnień od narkotyków w Polsce

Podstawy prawne systemu profilaktyki uzależnień w Polsce

Definicja pojęcia

Definicja pojęcia organizacji pozarządowej i typy organizacji

Finansowanie działalności organizacji pozarządowych

Podstawy prawne prowadzenia profilaktyki uzależnienia od narkotyków przez organizacje pozarządowe

Przypisy