Streszczenie
Zasięg doświadczeń ze środkami psychoaktywnymi jest funkcją wieku: z narkotykami i lekami uspokajającymi i nasennymi przyjmowanymi bez zalecenia lekarza miało kontakt choć raz 29% 16-latków (uczniów III klas gimnazjów) oraz 46% 18-latków (uczniów II klas szkół ponadgimnazjalnych).
Najczęściej badani mają doświadczenia (co najmniej jednokrotne) z marihuaną i haszyszem, lekami uspokajającymi i nasennymi przyjmowanymi bez zalecenia lekarza, amfetaminą oraz – młodsi – z psychoaktywnymi substancjami wziewnymi.
Badani, którzy ujawniają częste używanie substancji psychoaktywnych (co najmniej raz w miesiącu) najczęściej biorą marihuanę lub haszysz, amfetaminę, leki uspokajające i nasenne przyjmowane bez zalecenia lekarza oraz – młodsi – substancje wziewne.
Wyniki badań pokazują systematyczny wzrost wśród 18-latków kontaktu (co najmniej jednorazowego) z:
- marihuaną lub haszyszem,
- amfetaminą oraz
- ecstasy.
Rośnie także częste (co najmniej raz w miesiącu) używanie środków psychoaktywnych (marihuany lub haszyszu, amfetaminy, leków uspokajających lub nasennych przyjmowanych bez zalecenia lekarza).
Te analizy dynamiki zmian w czasie świadczą o intensyfikacji doświadczeń młodzieży ze środkami psychoaktywnymi w okresie ostatnich 8 lat.
Chłopcy i dziewczęta prezentują różne wzorce używania środków psychoaktywnych: chłopcy powszechniej eksperymentują ze środkami psychoaktywnymi (większy odsetek chłopców miał co najmniej jednokrotny kontakt z substancjami; większy odsetek chłopców używa środków psychoaktywnych nie rzadziej niż raz w miesiącu). Chłopcy najpowszechniej eksperymentują z marihuaną lub haszyszem, w dalszej kolejności z amfetaminą. Także biorący środki co najmniej raz w miesiącu najczęściej wskazują marihuanę lub haszysz, w drugiej kolejności amfetaminę. Dziewczęta równie często co z marihuaną lub haszyszem ujawniają posiadanie doświadczeń z braniem leków uspokajających lub nasennych bez zalecenia lekarza. Także dziewczęta biorące środki co najmniej raz w miesiącu najczęściej wskazują leki uspokajające lub nasenne przyjmowane bez zalecenia lekarza.
W ocenie młodzieży dostępność nielegalnych środków psychoaktywnych zwiększyła się w okresie 8 ostatnich lat.
Wstęp
Badania wykonano w ramach ESPAD – Europejskiego Programu Badań Ankietowych w Szkołach. Badaniami objęto reprezentatywną próbę młodzieży:
- trzecich klas gimnazjów (2800 uczniów ze 112 klas) oraz
- drugich klas szkół ponadgimnazjalnych (1700 uczniów z 68 klas).
Badani gimnazjaliści to najczęściej osoby urodzone w 1987 roku – a więc młodzież 16-letnia w momencie prowadzenia badań, badani uczniowie szkół ponadgimnazjalnych to najczęściej osoby urodzone w 1985 roku – a więc osoby w wieku 18 lat. W dalszej części artykułu uczniowie III klas gimnazjum nazywani są młodszymi badanymi, uczniowie II klas szkół ponadgimnazjalnych są określani jako starsi.
Raport prezentuje diagnozę rozpowszechnienia używania wśród młodzieży szkolnej różnych substancji psychoaktywnych (tytoń, napoje alkoholowe, leki uspokajające i nasenne przyjmowane bez zalecenia lekarza, nielegalne środki psychoaktywne); omawia opinie młodzieży na temat dostępności substancji psychoaktywnych oraz dokonaną przez badanych ocenę szkodliwości używania poszczególnych substancji i rozmiarów sięgania po nie w najbliższym otoczeniu badanych.
Niniejsze opracowanie koncentruje się na wynikach dotyczących doświadczeń młodzieży z nielegalnymi środkami psychoaktywnymi oraz z lekami uspokajającymi i nasennymi przyjmowanymi bez zalecenia lekarza.
Doświadczenia młodzieży ze środkami psychoaktywnymi – co najmniej jednokrotny kontakt
Wykres 1. Kontakt ze środkami psychoaktywnymi – kiedykolwiek w życiu (odsetki wskazań)
W obu kategoriach badanych (młodszych – uczniów III klas gimnazjów i starszych – uczniów II klas szkół ponadgimnazjalnych) najczęściej młodzież relacjonuje posiadanie doświadczeń:
- ze środkami z grupy cannabis (marihuana i haszysz) – choć raz w życiu zażywało te środki 19% młodszych i 37% starszych respondentów,
- alkohol razem z marihuaną przyjęło choć raz 11% gimnazjalistów i 23% uczniów szkół ponadgimnazjalnych,
- doświadczenia z lekami uspokajającymi i nasennymi ma 17% gimnazjalistów i 20% uczniów szkół ponadgimnazjalnych,
- amfetaminę choć raz wzięło 6% gimnazjalistów i 15% uczniów szkół ponadgimnazjalnych,
- alkohol razem z tabletkami (kwestionariusz wykorzystywany w badaniach nie dookreślał rodzaju „tabletek”) przyjęło choć raz 8% młodszych i 15% uczniów szkół ponadgimnazjalnych,
- substancje wziewne to jedyny typ środków, których użycie częściej relacjonują gimnazjaliści (9%) niż starsza młodzież (6%),
- z ecstasy miało kontakt 3% młodszych i 6% starszych badanych.
Jeszcze 3 typy substancji wskazuje nie mniej niż 3% badanych:
- grzyby halucynogenne (4% młodszych, 5% starszych),
- LSD lub inne halucynogeny (3% młodszych i 4% starszych),
- kontakt ze sterydami anabolicznymi ujawnia 3% młodszych i 4% starszych respondentów.
Doświadczenia z każdym z pozostałych typów środków psychoaktywnych relacjonuje mniej niż 3% respondentów w każdej branej pod uwagę kategorii wiekowej (kokaina, heroina, crack, kompot – polska heroina, narkotyki wstrzykiwane za pomocą igły i strzykawki, GHB).
O rzetelności badań świadczy bardzo nikły odsetek wskazań (poniżej błędu pomiaru) umieszczonego na liście nieistniejącego w rzeczywistości narkotyku „relewin”.
W raporcie nie ma analizy, która pokazywałaby, jaki odsetek respondentów ma doświadczenia z jednym typem środków, dwoma typami itd. Tylko pośrednio można domyślać się, że – generalnie – doświadczenia z branymi pod uwagę środkami psychoaktywnymi posiada nieco mniej niż 1/3 uczniów III klas gimnazjów (29%) i niemal połowa uczniów II klas szkół ponadgimnazjalnych(46%) – informacja z tabeli zestawiającej typ środka, który został użyty w trakcie inicjacji narkotykowej (kategoria „nigdy nie spróbowałem”).
Doświadczenia młodzieży ze środkami psychoaktywnymi – co najmniej raz w ciągu ostatnich 30 dni
Wykres 2. Kontakt ze środkami psychoaktywnymi – w ciągu ostatnich 30 dni (odsetki wskazań)
Autorzy raportu przyjmują, że okres ostatnich 30 dni przed badaniem jest wskaźnikiem względnie częstego, okazjonalnego używania branych pod uwagę środków psychoaktywnych (wg założenia, że osoby, które miały kontakt ze środkami w ciągu ostatnich 30 dni używały tych środków także w każdym z poprzednich miesięcy, a więc że używają substancji co najmniej raz na miesiąc. Przyjęto dodatkowo, że proporcje używających raz na miesiąc wśród tych, którzy nie używali w ostatnim miesiącu są równe proporcji używających rzadziej, a ujawniających użycie w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem).
Przy powyższych założeniach następujące odsetki respondentów używają często:
- marihuany i haszyszu – 8% młodszych i 13% starszych,
- alkoholu razem z marihuaną – 4% młodszych i 7% starszych,
- amfetaminy – 2% młodszych i 5% starszych,
- leków uspokajających i nasennych – po 5% młodszych i starszych,
- jeszcze tylko środki wziewne są często używane przez nie mniej niż 3% młodszych.
Wszystkie pozostałe brane pod uwagę substancje psychoaktywne są często używane przez mniej niż 3% badanych każdej kategorii (młodszych i starszych).
W raporcie nie ma informacji, jaki – generalnie – odsetek badanych ma częsty kontakt (co najmniej raz w miesiącu) z substancjami psychoaktywnymi.
Dynamika zmian w czasie doświadczeń młodzieży z narkotykami
Ponieważ badania ESPAD były realizowane w Polsce w odstępach 4-letnich w latach 1995, 1999 i 2003 (na próbach nastolatków zawsze w tym samym wieku: 16 i 18 lat), istnieje możliwość oszacowania zmian w czasie doświadczeń młodzieży szkolnej ze środkami psychoaktywnymi.
W dalszej części artykułu prezentowane są dane dotyczące wyłącznie 18-latków.
Wykres 3. Co najmniej jednokrotny kontakt ze środkami psychoaktywnymi – dynamika zmian w czasie (odsetki wskazań uczniów szkół ponadgimnazjalnych)
Wyniki badań pokazują systematyczny wzrost wśród 18-latków co najmniej jednorazowego kontaktu z:
- marihuaną lub haszyszem (17% badanych w 1995 roku, 22% w 1999 roku, 37% w 2003 roku),
- amfetaminą (odpowiednio: 3%, 11%, 15%),
- ecstasy (odpowiednio: 1%, 3%, 6%).
Spadek deklaracji używania heroiny (w 1999 roku 7%, w 2003 roku 2%) autorzy raportu wyjaśniają zmianami dotyczącymi sposobu pytania o heroinę w kwestionariuszu („W 1995 r pytano ogólnie o używanie heroiny, w 1999 r. zaś pytano osobno o używanie heroiny do palenia tzw. brown sugar oraz heroiny «białej». W 2003 r. powrócono do wersji sprzed ośmiu lat.”).
Odsetek mających co najmniej jednokrotny kontakt z pozostałymi substancjami jest podobny w kolejnych pomiarach. Poza analizą znalazły się te substancje, o które nie pytano podczas wszystkich 3 pomiarów (grzyby halucynogenne, GHB, kompot – polska heroina).
Wykres 4. Częsty kontakt ze środkami psychoaktywnymi (co najmniej raz na miesiąc) – dynamika zmian w czasie (odsetki wskazań uczniów szkół ponadgimnazjalnych )
Ten element diagnozy jest najbardziej fragmentaryczny ze względu na to, że we wcześniejszych badaniach pytano o częste używanie tylko niektórych środków psychoaktywnych (w 1995 roku wyłącznie o cannabis i substancje wziewne).
Tym niemniej wyniki pokazują, że na przestrzeni ostatnich lat zwiększa się odsetek starszych uczniów używających często (co najmniej raz w miesiącu) środki psychoaktywne:
- marihuanę lub haszysz (10% w 1995 roku, 17% w 1999 roku, 26% w 2003 roku),
- amfetaminę (8% w 1999 roku, 10% w 2003 roku),
- leki uspokajające i nasenne bez zalecenia lekarza (6% w 1999 roku, 9% w 2003 roku).
Odsetki często biorących pozostałe środki psychoaktywne są podobne w każdym pomiarze.
Doświadczenia ze środkami psychoaktywnymi a płeć
Wykres 5. Co najmniej jednokrotny kontakt ze środkami psychoaktywnymi – porównanie chłopców i dziewcząt z grupy uczniów szkół ponadgimnazjalnych (odsetki wskazań)
O ile chłopcy najczęściej mieli co najmniej jednokrotny kontakt z marihuaną lub haszyszem (48%) oraz z alkoholem wypitym razem z marihuaną (31%), to dziewczęta równie często jak z marihuaną lub haszyszem (26%) relacjonują kontakt z lekami uspokajającymi i nasennymi przyjętymi bez zalecenia lekarza (26%, podczas gdy z tą kategorią środków miało kontakt tylko 14% chłopców). Jeszcze tylko alkohol razem z tabletkami częściej wskazywany jest przez dziewczęta (16%) niż przez chłopców (13%). Wszystkie pozostałe środki „powszechniej” są wskazywane przez chłopców.
Wykres 6. Częste używanie środków psychoaktywnych (co najmniej raz w miesiącu) – porównanie chłopców i dziewcząt z grupy uczniów szkół ponadgimnazjalnych (odsetki wskazań)
Porównanie 18-latków używających często (co najmniej raz w miesiącu) środków psychoaktywnych pokazuje, że tylko leki uspokajające i nasenne bez wskazania lekarza są powszechniej przyjmowane przez dziewczęta (7%) niż przez chłopców (3%). Wszystkie pozostałe substancje są często brane powszechniej przez chłopców (alkohol razem z tabletkami podobnie często wśród chłopców i dziewcząt).
Dostępność substancji psychoaktywnych w opinii młodzieży – dynamika zmian w czasie
Wykres 7. Ocena dostępności substancji psychoaktywnych dokonana przez starszych badanych w latach 1995-2003 (odsetki wskazań)
W ocenie młodzieży badanej w kolejnych programach ESPAD dostępność środków psychoaktywnych systematycznie zwiększa się. W kolejnych pomiarach badawczych tylko w przypadku substancji wziewnych i leków uspokajających i nasennych podobne odsetki 18-latków oceniają, że te środki są dosyć lub bardzo łatwo dostępne. Odnośnie wszystkich pozostałych substancji branych pod uwagę ocena ich dostępności zwiększa się. Zauważmy, że jako coraz bardziej dostępne spostrzegane są praktycznie wszystkie brane pod uwagę substancje nielegalne.
Autorzy raportu w następujący sposób konkludują tę prawidłowość:
„Wzrost dostępności większości narkotyków stwierdzony w wyniku porównań badań z lat 1995, 1999 i 2003 przekonuje, że zmiany regulacji prawnych w kierunku rozszerzanie zakresu i zaostrzenia represji karnej nie okazały się skuteczne. Wprowadzenie w 1997 r. odpowiedzialności karnej za posiadanie narkotyków, a następnie w 2000 r. rozszerzenie jej zakresu na posiadanie niewielkich ilości narkotyku na własny użytek, nie zaowocowało ograniczeniem dostępu do narkotyków. Można stwierdzić na podstawie ocen młodzieży, że w czasie ostatnich ośmiu lat dostępność narkotyków rosła. Warto zatem ponownie przemyśleć rolę represji karnej w strategii przeciwdziałania problemom narkotyków i narkomanii. Wydaje się, że środkami prawnymi nie jesteśmy w stanie kontrolować zjawiska, natomiast zaostrzanie represji wywołuje zwykle niepożądane skutki uboczne oraz utrudnia oddziaływania skierowane na ograniczanie popytu na narkotyki i redukcję szkód związanych z ich używaniem.”