Badania z obszaru narkotyków i narkomanii w Polsce

Promowanie badań naukowych z zakresu narkotyków i narkomanii to jedna z kluczowych aktywności zawartych w Planie Działania Unii Europejskiej na lata 2005–2008. W związku z powyższym zaistniała potrzeba dokonania przeglądu stanu badań z tego obszaru. Inicjatywa ta została podjęta przez Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, które opracowało wytyczne dotyczące sporządzenia szczegółowego raportu na powyższy temat. Okazuje się bowiem, iż wiedza o realizowanych projektach badawczych na poziomie europejskim jest niekompletna i mało precyzyjna. Wskazuje się na potrzebę uporządkowania dostępnych informacji, a dzięki temu usprawnienie współpracy pomiędzy instytucjami badawczymi, przekazanie informacji o możliwościach finansowania badań oraz przeprowadzenie analizy wpływu wyników badań na krajowe strategie przeciwdziałania narkomanii.

Badania naukowe a polityka antynarkotykowa państwa

W Polsce obserwuje się rosnący wpływ badań naukowych na prowadzenie polityki antynarkotykowej, czego dowodem jest umieszczenie badań i monitoringu jako jednego z pięciu obszarów Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii (KPPN) na lata 2006–2010. Podejście to związane jest także z wymogami, jakie stawia Unia Europejska, gdzie szeroko promowana jest tzw. evidence based policy, czyli prowadzenie polityki w oparciu o twarde dane, fakty czy badania i analizy naukowe. Analizując rolę badań w kreowaniu oraz prowadzeniu racjonalnej polityki, należy podkreślić ich główne znaczenie podczas ewaluacji działań podejmowanych w ramach Krajowego Programu. Realizacja KPPN na lata 2000–2005 została poddana ewaluacji, a rekomendacje ewaluatorów zostały w dużej mierze wykorzystane przy tworzeniu nowego Krajowego Programu.

Istnieje także potrzeba analizy skuteczności implementowanych programów profilaktycznych oraz leczniczych. Wyniki badań dostarczają zatem informacji o osiągniętych rezultatach i efektywności działań, co jest niezwykle ważne dla instytucji finansujących rozmaite projekty. Istotny nacisk kładzie się bowiem na określenie zależności pomiędzy osiągniętymi wynikami a poniesionymi kosztami (ang. cost efficiency).

Badania w ujęciu Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii

Krajowy Program na lata 2006–2010 definiuje kierunki badań naukowych w zakresie narkotyków i narkomanii. Głównym celem Obszaru 5. „Badania i monitoring” jest dostarczenie informacji o realizacji KPPN. W obszarze tym sprecyzowano kierunki oraz szczegółowe działania, jakie powinny być podejmowane przez podmioty odpowiedzialne za ich realizację. W ramach Obszaru 5. realizowane będą trzy kierunki działań:

1. Monitorowanie epidemiologiczne problemu narkotyków i narkomanii w Polsce na tle Europy.
2. Monitorowanie reakcji społecznych na problem narkotyków i narkomanii, w tym ewaluacja Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii.
3. Rozwój i konsolidacja systemu informacji o narkotykach i narkomanii.

W niniejszym artykule omówione zostaną dwa pierwsze kierunki, ponieważ są one bezpośrednio związane z tematyką badań. W ramach monitorowania epidemiologicznego narkotyków i narkomanii w Polsce przewidziano realizację kilku rodzajów badań. Pierwszym są badania ankietowe prowadzone w populacji generalnej oraz wśród młodzieży szkolnej, których celem jest określenie rozpowszechnienia używania narkotyków oraz jego dynamiki. Drugim są badania z wykorzystywaniem metod jakościowych, których celem jest dostarczenie informacji na temat wzorów używania narkotyków i problemów z tym związanych oraz identyfikacja czynników marginalizacji społecznej związanej z używaniem narkotyków. Trzeci kierunek stanowią badania kohortowe wśród użytkowników narkotyków, których celem jest z jednej strony monitorowanie rozmiarów umieralności, a z drugiej obserwacja czynników ryzyka zgonów wśród narkomanów. Ponadto zaleca się realizować badania przekrojowe dotyczące zakażeń HIV i HCV wśród użytkowników narkotyków, których celem jest określenie rozmiarów występowania zakażeń HIV i HCV w tej grupie oraz identyfikacja czynników ryzyka zakażeń. W katalogu obszarów badawczych wskazanych do realizacji w Krajowym Programie znalazło się także oszacowanie liczby problemowych użytkowników narkotyków. Krajowy Program zawiera ponadto zapis, w którym wskazuje się i zobowiązuje podmioty do inicjowania i wspierania badań naukowych w obszarze redukcji popytu na narkotyki, które przyczyniają się do lepszego zrozumienia tego zjawiska. Drugi kierunek Krajowego Programu związany z badaniami naukowymi obejmuje monitorowanie reakcji społecznych na problem narkotyków i narkomanii.

W ramach tego kierunku przewidziano do realizacji badania ankietowe w populacji generalnej oraz wśród młodzieży szkolnej, których celem jest charakterystyka trendów w zakresie postaw wobec narkotyków, narkomanii i narkomanów oraz postaw wobec polityki w tym obszarze. KPPN przewiduje także realizację badań z wykorzystaniem metod jakościowych, których celem jest ocena systemu pomocy osobom uzależnionym oraz pogłębiona ocena postaw społecznych wobec użytkowników narkotyków. Ponadto w ramach badań nad reakcją społeczną na problem narkotyków i narkomanii wskazane jest monitorowanie prasy oraz szacowanie kosztów związanych z problemem narkotyków i narkomanii. Dodatkowo przewidziane jest przeprowadzenie dwuetapowej ewaluacji Krajowego Programu. Pierwszy etap planowany jest na rok 2008, czyli na półmetku realizacji programu, a drugi na rok 2011, po jego zakończeniu.

W Krajowym Programie wskazano podmioty odpowiedzialne za realizację określonych działań, a także uściślono terminy, czyli lata, w których aktywności powinny być implementowane. Podmiotami zaangażowanymi w działania z obszaru badań są zarówno instytucje będące realizatorami badań, np. Państwowy Zakład Higieny (PZH) czy Instytut Psychiatrii i Neurologii (IPiN), jak również jednostki finansujące badania, takie jak np. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii. Podsumowując, należy zauważyć, że Krajowy Program kładzie wyraźny nacisk na realizację badań z obszaru zdrowia publicznego oraz badań społecznych, natomiast w mniejszym stopniu eksponuje potrzebę badań biomedycznych. Istnieje jednak zapis nakładający na podmioty obowiązek inicjowania i wspierania badań naukowych, w którym nie określono precyzyjnie ich dziedziny. Zatem badania o profilu biomedycznym mogą być również finansowane. Jednak w praktyce takie badania rzadko są finansowane z budżetu przeznaczonego na realizację Krajowego Programu. Są najczęściej prowadzone w ramach statutowej działalności instytucji, takich jak np. Instytut Psychiatrii i Neurologii lub z grantów międzynarodowych.

Tabela 1. Przegląd wybranych badań finansowanych lub realizowanych przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii w latach 2002–2007

Raporty z badań dostępne są na stronie internetowej Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii.

Podstawy instytucjonalne i finansowe działalności badawczej

W Polsce w ramach systemu prawnego i administracyjnego nie funkcjonuje podmiot, który miałby uprawnienia oraz wyznaczone zadania mające na celu koordynowanie podejmowanych w skali kraju badań naukowych dotyczących problematyki narkomanii. Związane jest to m.in. z faktem, iż nie istnieje jeden wspólny rejestr, dzięki któremu możliwe byłoby administrowanie dostępnymi projektami badawczymi w zakresie narkotyków i narkomanii. W Polsce zlecaniem, finansowaniem lub realizowaniem projektów w obszarze działalności naukowej zajmują się poszczególne instytucje administracji rządowej, instytuty i placówki badawcze, pracownie badań społecznych oraz stowarzyszenia. Wskazano jedynie podmiot koordynujący realizację Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii w zakresie badań i monitoringu, którym jest Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii. Krajowe Biuro jest ponadto instytucją zlecającą i finansującą projekty badawcze dotyczące narkotyków i narkomanii. Dzięki dysponowaniu własnym budżetem, przyznawanym przez Ministerstwo Zdrowia, może rozdzielać środki przeznaczone na realizację zadań zleconych m.in. w ramach ogłaszanych konkursów na badania.

Innym źródłem finansowania projektów badawczych jest Komitet Badań Naukowych (KBN), którego przewodniczącym jest minister właściwy do spraw nauki. KBN oferuje możliwość uzyskania funduszy na badania naukowe. Jest on organem administracji rządowej do spraw polityki naukowej i naukowotechnicznej, dokonującym, na podstawie wniosków właściwych zespołów Komitetu, podziału środków finansowych pomiędzy jednostki naukowe. Liczne projekty badawcze realizowane są także dzięki grantom przyznanym z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz programom międzynarodowym. Działalność naukową w obszarze narkotyków i narkomanii w ramach zadań statutowych prowadzi Instytut Psychiatrii i Neurologii. Instytut jest ośrodkiem naukowym specjalizującym się w rozwijaniu nowych metod leczenia i rehabilitacji zaburzeń psychicznych i neurologicznych, przez co dysponuje także własnymi środkami na realizację projektów badawczych. Priorytetowe kierunki badań w zakresie uzależnień dotyczą epidemiologii, uwarunkowań psychospołecznych, mechanizmów neurobiologicznych oraz nowych metod terapii. IPiN realizuje także projekty z innymi ośrodkami badawczymi z terenu całej Polski. Poza badaniami prowadzonymi w ramach swojej statutowej działalności, instytucja ta realizuje badania z grantów międzynarodowych oraz badania na zlecenie KBPN.

Państwowy Zakład Higieny prowadzi badawczą i usługową działalność diagnostyczną oraz profilaktyczną na rzecz ochrony zdrowia, zwłaszcza w zakresie projektowania, organizowania i prowadzenia badań oraz opracowywania naukowych podstaw działania w dziedzinie epidemiologii, statystyki medycznej, bakteriologii, wirusologii i immunopatologii. W ramach tych obszarów prowadzi badania z zakresu chorób zakaźnych związanych z używaniem narkotyków, w szczególności z przyjmowaniem narkotyków drogą iniekcyjną. PZH realizuje również badania z grantów międzynarodowych oraz badania na zlecenie KBPN.

Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii w ramach swojej działalności podejmuje się także realizacji niektórych projektów badawczych, jednak ich zakres jest ograniczony. Badania te najczęściej finansowane są przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii. Realizację zleconych badań z zakresu narkomanii prowadzą również funkcjonujące na polskim rynku agencje badawcze, szczególnie Pracownia Badań Społecznych PBS DGA, Centrum Badania Opinii Społecznej oraz TNS OBOP.

Metody rozpowszechniania wyników badań

Rozpowszechnianiem informacji o wynikach badań i analiz dotyczących zjawiska narkomanii zajmuje się Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii. Informacje o wdrażanych aktualnie projektach badawczych zbierane są od instytucji i ekspertów współpracujących z CINN. Centrum Informacji prowadzi oraz rozwija metody monitoringu sceny narkotykowej w Polsce oraz inicjuje, wykonuje i zleca do realizacji badania. Ponadto zajmuje się nadzorem merytorycznym zlecanych projektów badawczych. Centrum Informacji pełni rolę punktu informacyjnego dotyczącego badań i analiz na temat narkotyków i narkomanii, co oznacza, że pracownicy odpowiadają na wszelkie pytania od profesjonalistów, badaczy oraz dziennikarzy na temat dostępnych badań i danych. W ramach swoich obowiązków pracownicy CINN biorą udział w konferencjach i seminariach, gdzie prezentują wyniki badań i analiz. Rozpowszechnianie danych odbywa się także poprzez sieć Ekspertów Wojewódzkich ds. Informacji o Narkotykach i Narkomanii, pełniących podobną funkcję co CINN na szczeblu lokalnym (Struzik, 2007). Konferencje Ekspertów Wojewódzkich organizowane są minimum dwa razy w roku i służą wymianie informacji na temat epidemiologii narkomanii na terenie Polski oraz poszczególnych jej województw i obszarów terytorialnych.

Centrum Informacji wykorzystuje kilka kanałów rozpowszechniania dostępnych informacji. Wszystkie wyniki badań publikowane są na stronie internetowej Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii, na której odnaleźć można pełne wersje raportów z projektów badawczych. Dodatkowo zamieszczone jest zestawienie linków do instytucji centralnych, instytutów naukowo-badawczych, organizacji międzynarodowych i krajowych zajmujących się problematyką narkomanii i promocją zdrowia.

Ponadto Krajowe Biuro wydaje kwartalnik Serwis Informacyjny Narkomania, w którym zamieszczane są opracowania z badań. Czasopismo adresowane jest do praktyków z obszaru przeciwdziałania narkomanii. W przypadku badań o zasięgu ogólnokrajowym prowadzonych w populacji generalnej oraz wśród młodzieży szkolnej, oprócz publikacji stosownego raportu, organizowana jest konferencja prasowa, podczas której dziennikarzom są przekazywane wyniki badań oraz ich interpretacja. W ostatnim czasie odbyły się konferencje na temat raportu z badań realizowanych w ramach europejskiego projektu badań szkolnych ESPAD (European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs). Konferencje z zakresu problematyki uzależnień od różnych środków psychoaktywnych organizowane są również przez Instytut Psychiatrii i Neurologii.

Problemy i ograniczenia

Realizowanie badań naukowych z obszaru narkotyków i narkomanii związane jest z kilkoma zasadniczymi problemami i ograniczeniami. Pierwszym z nich są zmieniające się uregulowania prawne wpływające na sposoby zbierania danych i prowadzenie statystyk (np. przejście z 9 do 10 rewizji ICD). Powoduje to brak ciągłości danych i uniemożliwia obserwowanie trendów długoterminowych. Kolejny problem to coraz większy nacisk na ochronę danych osobowych, w szczególności w przypadku osób uzależnionych. Utrudnia to np. śledzenie kontaktów osób z wieloma instytucjami czy badania podłużne, w przypadku których po pewnym czasie planuje się powrót do badanej zbiorowości.

Nadal nurtującą kwestią podczas prowadzenia badań naukowych jest trudna do oceny jakość danych źródłowych, z jakich korzystają badacze. Bardzo często muszą oni analizować dane, na których jakość nie mają żadnego wpływu, czasami nawet nie wiedzą dokładnie, w jaki sposób są one zbierane. Innym bardzo waż nym ograniczeniem jest problem finansowania badań o charakterze interdyscyplinarnym. Niejednokrotnie zakres kompetencji instytucji zlecających badania jest zawężony. Pojawia się wtedy problem z finansowaniem projektów, które podchodzą do pojawiających się zjawisk w sposób szerszy i całościowy, obejmują wiele zakresów i dziedzin.

Niewystarczające źródła finansowania są ciągle czynnikiem najważniejszym i najbardziej ograniczającym badania nad uzależnieniem od narkotyków. W Polsce istnieje zaledwie kilka źródeł finansowania tego typu projektów i stosunkowo mała liczba instytucji czy organizacji dysponuje grantami z obszaru narkomanii.

Pomimo tego, że widoczny jest pewien wpływ wyników badań i analiz na prowadzoną politykę, to nadal jest on niewystarczający. Brakuje np. zinstytucjonalizowanych mechanizmów określających sposoby podejmowania i planowania działań w oparciu o naukowe podstawy, a także uwarunkowanych prawnie lub organizacyjnie zasad współpracy pomiędzy badaczami a decydentami. Należy przypuszczać, że zaangażowanie naukowców w dostarczanie rekomendacji płynących z badań jako materiału do tworzenia racjonalnej polityki państwa wobec zjawiska narkomanii będzie w następnych latach wzrastać.

Perspektywy na przyszłość

W Polsce trwają prace nad ukonstytuowaniem się Polskiego Towarzystwa Badań nad Uzależnieniami. Jest to inicjatywa niezależna od administracji państwowej. W chwili obecnej przygotowywany jest jego statut oraz trwają formalności związane z rejestracją. W jego skład wchodzą badacze już realizujący projekty z zakresu uzależnień oraz ci, którzy są zainteresowani w przyszłości takimi badaniami. Celem Stowarzyszenia jest promowanie, inicjowanie, wspieranie i prowadzenie interdyscyplinarnych badań naukowych nad problemami związanymi z uzależnieniami oraz promowanie i wspieranie krajowej i międzynarodowej współpracy naukowej w tej dziedzinie. Do zadań Stowarzyszenia będzie także należała popularyzacja wiedzy związanej z problematyką uzależnień w formie wykładów publicznych, wydawanie publikacji i organizowanie szkoleń oraz prowadzenie doradztwa naukowo-badawczego, konsultacji i wykonywanie ekspertyz, a także ogłaszanie konkursów i finansowanie badań nad wybranymi zagadnieniami tematycznymi. Ponadto do zadań Stowarzyszenia będzie należeć m.in.: współpraca z władzami państwowymi i samorządowymi oraz innymi instytucjami i organizacjami w zakresie badań naukowych, nauczania, stosowania i rozwijania myśli naukowej związanej z problematyką uzależnień; utrzymywanie kontaktów, współpraca i wymiana doświadczeń z innymi towarzystwami naukowymi, profesjonalnymi i społecznymi o podobnym profilu działania w kraju i za granicą; prowadzenie działalności wydawniczej i współpraca w tym zakresie z innymi wydawnictwami oraz prowadzenie biblioteki. Wartością dodaną istnienia Stowarzyszenia może być integracja środowiska naukowego, a przez to możliwość koordynacji działań z zakresu badań nad uzależnieniami (w tym także nad problematyką narkomanii).

Funkcjonowanie Polskiego Towarzystwa Badań nad Uzależnieniami może też przynieść wiele zmian w zakresie rozpowszechniania informacji o wynikach badań i analiz, rozszerzając istniejące dotychczas kanały informacyjne.

Bibliografia

1. European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction (EMCDDA), Guidelines for 2007 National Reporting.
2. Instytut Psychiatrii i Neurologii (z dnia 01.10.2007).
3. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Sprawozdanie z działalności 2006 roku, Dział Planowania i Dokumentacji Naukowej Instytutu
4. Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2007 ( z dnia 01.10.2007).
5. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii ( z dnia 01.10.2007).
6. Komitet Badań Naukowych (z dnia 01.10.2007).
7. Państwowy Zakład Higieny (z dnia 01.10.2007).
8. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006–2010 (z dnia 01.10.2007).
9. Statut Polskiego Towarzystwa Badań nad Uzależnieniami (wersja robocza).
10. Struzik M., Sieć Ekspertów Wojewódzkich ds. Informacji o Narkotykach i Narkomanii: struktura, zadania i funkcje, Serwis Informacyjny Narkomania nr 3(38)/2007.