Używanie substancji psychoaktywnych oraz występowanie zaburzeń psychicznych to zjawiska, które mogą być ze sobą powiązane. Przyjęcia pacjentów z podwójną diagnozą wzrastały dynamicznie na przestrzeni lat 1997–2005. W okresie tym można zauważyć niemal sześciokrotny wzrost przyjęć do placówek lecznictwa stacjonarnego. Ponowna tendencja wzrostowa, choć mniej dynamiczna, widoczna jest w latach 2007–2010.
Wstęp
Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia z 1995 roku współzachorowalność (nazywana też podwójną diagnozą) to „współwystępowanie u tego samego osobnika zaburzenia wynikającego z zażywania substancji psychoaktywnej i innego zaburzenia natury psychicznej”. Według Biura ds. Narkotyków i Przestępczości ONZ (UNODC) pacjent z podwójną diagnozą to „osoba, u której stwierdzono problem z nadużywaniem alkoholu lub narkotyków poza innymi problemami, zazwyczaj o podłożu psychicznym, jak np. zaburzenia nastroju, schizofrenia”. Wskazuje się na trzy możliwe modele współzachorowalności (Struzik, 2009):
nadużywanie substancji psychoaktywnych może powodować doświadczanie objawów innego zaburzenia psychicznego,
zaburzenie psychiczne może prowadzić do nadużywania substancji psychoaktywnych,
zarówno zaburzenia związane z nadużywaniem substancji psychoaktywnych, jak też zaburzenia psychiczne są spowodowane innymi czynnikami, np. uszkodzeniami organicznymi, uwarunkowaniami genetycznymi, przeżyciem traumy.
W przypadku nadużywania substancji psychoaktywnych i występowania psychoz wyróżnić można kilka związków przyczynowo-skutkowych (Meder, Kałwa, Rosenfeld, 2006):
- Nadużywanie narkotyków może pełnić funkcję mechanizmu spustowego psychozy.
- Nadużywanie alkoholu i narkotyków może być próbą samoleczenia choroby, jest więc wtórne do psychozy.
- Nadużywanie alkoholu lub narkotyków może być próbą zmniejszenia działań niepożądanych po stosowaniu neuroleptyków.
- Nadużywanie alkoholu lub narkotyków może być przypadkową koincydencją dwóch zaburzeń — schizofrenii i uzależnienia.
Szacuje się, że ok. 50% chorych na schizofrenię nadużywało w ciągu swojego życia substancji psychoaktywnych (Meder, Kałwa, Rosenfeld, 2006).
Sytuacja w Polsce
Informacji na temat liczby osób trafiających do lecznictwa stacjonarnego w związku z uzależnieniem od środków odurzających lub substancji psychotropowych oraz jednocześnie zdiagnozowanych w kierunku zaburzeń psychicznych dostarczają dane Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Statystyki dotyczą pacjentów z podwójną diagnozą przyjętych w danym roku do placówek psychiatrycznego lecznictwa stacjonarnego. Najnowsze dane pochodzą z 2010 roku.
Do 2005 roku odsetek pacjentów z podwójną diagnozą wśród wszystkich przyjętych do lecznictwa stacjonarnego z powodu problemu narkotyków wzrastał, osiągając w samym 2005 roku wartość 7,6%. Od 2006 roku odnotowuje się zahamowanie tendencji wzrostowej, a udział pacjentów z podwójną diagnozą wśród wszystkich przyjętych do leczenia utrzymywał się na zbliżonym poziomie, oscylując w przedziale 7,4-7,7%.
W latach 1997—2005 liczba hospitalizowanych pacjentów z podwójną diagnozą wzrosła ze 171 w 1997 roku do 1010 w 2005 roku. W latach 2006–2009 liczba pacjentów wahała się od 974 w 2006 roku, przez 915 w 2007 roku, do 936 w 2008 roku. Zbliżoną do 2005 roku liczbę pacjentów zarejestrowano w roku 2009 (1001 osób). W latach 2007–2010 zaobserwować można ponowny, choć mniej dynamiczny trend wzrostowy. W samym 2010 roku odnotowano największą liczbę przyjętych osób, tj. 1073, co może wiązać się m.in. z tym, że w roku 2010 odnotowano ogólnie wysoką liczbę osób przyjętych do lecznictwa stacjonarnego z powodu problemu narkotyków.
Przyjęcia pacjentów z podwójną diagnozą wzrastały dynamicznie na przestrzeni lat 1997—2005. W okresie tym można zauważyć niemal sześciokrotny wzrost przyjęć do placówek lecznictwa stacjonarnego. Dość znaczący wzrost można także zaobserwować w latach 2001—2002. Ponowna tendencja wzrostowa, choć mniej dynamiczna, widoczna jest w latach 2007–2010.
W stacjonarnych ośrodkach psychiatrycznych w Polsce w 2010 roku największą grupę stanowili pacjenci z rozpoznaniem mieszczącym się w kategorii „inne zaburzenia psychiczne” (62%), która obejmuje m.in. zaburzenia psychotyczne, w tym halucynacje i urojenia, schizofrenię oraz zaburzenia zachowania. Znaczna liczba pacjentów ujawniała symptomy zaburzeń osobowości (26%). Pacjenci wykazywali też zaburzenia lękowe (6%), objawy depresji (5%) oraz inne zaburzenia afektywne (1%).
Analizując dane dotyczące tego, jakiego rodzaju zaburzenia psychiczne prezentują pacjenci przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w latach 1997–2010, zauważyć można wzrost udziału grupy pacjentów diagnozowanych w kierunku innych zaburzeń psychicznych. Po spadku w roku 2006 liczby pacjentów z zaburzeniami osobowości, od kilku lat odsetek ten pozostaje na dość stabilnym poziomie. Widoczny jest także stabilny trend przyjęć pacjentów z zaburzeniami lękowymi, objawami depresji oraz innymi zaburzeniami afektywnymi.
Analiza danych za rok 2010 wskazuje, że podwójne rozpoznanie najczęściej diagnozowano u osób uzależnionych od substancji wziewnych (brak podwójnej diagnozy dotyczył 85,4% przypadków) oraz kokainy (brak podwójnej diagnozy dotyczył 89,3% przypadków). Najmniej przypadków współzachorowalności odnotowano u pacjentów uzależnionych od opiatów (98,8% pacjentów bez podwójnej diagnozy). Inne zaburzenia psychiczne, czyli kategoria diagnostyczna, która najczęściej dotyczy osób z problemem narkotykowym, rozpoznawana jest najczęściej u pacjentów uzależnionych od substancji wziewnych (8,3%), kokainy (7,1%), halucynogenów (6,9%) oraz w przypadku uzależnienia mieszanego (5,7%). Zaburzenia osobowości w największym stopniu obserwowane są wśród osób uzależnionych od substancji wziewnych (6,3%), choć dość znaczny odsetek dotyczył też osób z uzależnieniem mieszanym (2,3%). Zaburzenia lękowe w największym stopniu diagnozowano u pacjentów uzależnionych od kokainy (3,6%) oraz leków uspokajających i nasennych (2,7%).
Sytuacja w wybranych krajach europejskich
Badania prowadzone w Holandii w ostatnich latach na temat współwystępowania zaburzeń spowodowanych używaniem narkotyków wraz z innymi zaburzeniami psychicznymi, dotyczyły głównie związku między używaniem konopi a stanem zdrowia psychicznego. Badania przeprowadzone w latach 2007–2009 wśród dorosłych mieszkańców Holandii (15-64 lata) ujawniły, że używanie konopi w ciągu ostatnich 30 dni zwiększało dwukrotnie ryzyko wystąpienia problemów natury psychologicznej. Wśród mężczyzn niemal 20% aktualnych użytkowników konopi potwierdzało problemy psychologiczne. Ten sam wskaźnik dla mężczyzn nieużywających konopi w tym okresie wyniósł 10%. W przypadku kobiet 28% aktualnych użytkowniczek konopi potwierdzało występowanie problemów psychologicznych (dla porównania wskaźnik ten wyniósł 14% dla kobiet nieużywających konopi).
Inne holenderskie badania z 2010 roku, prowadzone na próbie 18 tys. młodych dorosłych, potwierdziły, że wczesne pierwsze kontakty z konopiami (12 lat lub mniej) były mocno związane z występowaniem objawów psychotycznych. Wyniki kolejnego badania wskazały, że 45% pacjentów ze 169 osób z zaburzeniami psychotycznymi było także zdiagnozowanych w kierunku zaburzeń wynikających z używania konopi.
Najczęściej występujące zaburzenia psychiczne obserwowane u osób szukających pomocy w specjalistycznych placówkach w Luksemburgu, świadczących pomoc osobom z problemem narkotyków, to zaburzenia lękowe, depresja, nerwice, psychozy oraz zaburzenia typu borderline. Placówki lecznictwa stacjonarnego szacują, że ok. 10% ich pacjentów prezentuje objawy psychotyczne. Wskazują one też, że wśród pacjentów bardzo rozpowszechniony jest zespół stresu pourazowego, który objawia się bardzo podobnie do zaburzeń osobowości typu borderline. Niemal u wszystkich pacjentów z podwójną diagnozą obserwuje się także używanie wielu różnych substancji psychoaktywnych.
Dane psychiatrycznego lecznictwa stacjonarnego w Szkocji wskazują, że w latach 2007—2008 5,6% (1380) wypisów pacjentów leczonych psychiatrycznie obejmowało także diagnozę zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania związanych z nadużywaniem substancji psychoaktywnych. Ponadto, 63% tych wypisów dotyczyło diagnozy nadużywania wielu różnych substancji psychoaktywnych.
Wyniki łotewskiego badania kohortowego, obejmującego 7286 osób przyjętych do leczenia z powodu narkotyków w latach 1998–2008, wskazały, że 18,4% pacjentów miało diagnozę zaburzenia psychicznego (innego niż rozpoznania F10-F19). Dane dowiodły też, że kobiety częściej niż mężczyźni doświadczały współzachorowalności. Oprócz tego osoby uzależnione od amfetaminy częściej niż uzależnieni od heroiny diagnozowane były w kierunku zaburzeń psychicznych. W przypadku 11% pacjentów diagnoza zaburzeń psychicznych i uzależnienia została postawiona niemal jednocześnie. Wobec 31% pacjentów zaburzenie psychiczne zostało zdiagnozowane później niż zespół uzależnienia, a dla 58% zaburzenia związane z używaniem substancji były wtórne do diagnozy psychiatrycznej.
Dane chorwackie z 2009 roku wskazują, że spośród 7733 pacjentów leczonych z powodu problemu narkotyków, 48,3% miało przynajmniej jedną dodatkową diagnozę. Zaburzenia osobowości i zaburzenia zachowania to najczęściej występujące diagnozy zarówno wśród osób uzależnionych od opiatów (35,3%), jak też u osób uzależnionych od innych substancji (27,6%). Druga najczęściej występująca grupa zaburzeń wśród uzależnionych od opiatów to inne zaburzenia psychiczne (17,1%), a dla osób uzależnionych od innych substancji są to zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania związane z alkoholem, schizofrenia i zaburzenia schizotypowe (17,2%). Trzecią grupą zaburzeń wspólną dla osób uzależnionych od opiatów (16,6%) i uzależnionych od innych środków (11,6%) są zaburzenia afektywne.
Duńskie dane z 2009 roku wskazują, że 5464 osoby z główną lub dodatkową diagnozą związaną z narkotykami zostały przyjęte do szpitali psychiatrycznych, co oznaczało wzrost w stosunku do roku 2008 (4954 osoby). Od 10 lat największą grupę stanowią osoby z diagnozą główną dotyczącą używania wielu różnych substancji psychoaktywnych. Drugą najczęściej występującą grupę stanowią osoby z diagnozą główną dotyczącą konopi. W latach 2008–2009 odnotowano wzrost liczby osób hospitalizowanych z powodu diagnozy głównej dotyczącej konopi (z 388 w 2008 roku do 553 w 2009 roku). Od 1999 roku liczba osób hospitalizowanych z powodu głównego problemu opiatów stopniowo malała, choć od 2006 roku odnotowuje się lekki trend wzrostowy.
Podsumowanie
Używanie substancji psychoaktywnych oraz występowanie zaburzeń psychicznych to zjawiska, które mogą być ze sobą powiązane. Przytoczone powyżej dane i statystyki mogą stanowić źródło informacji o skali tego problemu, a tym samym wskazywać na zakres potrzeb związanych z dostosowaniem oferty pomocy dla osób z zaburzeniami spowodowanymi używaniem substancji psychoaktywnych i diagnozą zaburzenia psychicznego.
Bibliografia
Bibliografia dostępna w redakcji.