Pierwsze ogólnopolskie badanie klientów oraz programów niskoprogowych

Celem projektu było zbadanie programów niskoprogowych¹Programy niskoprogowe to takie programy, w których abstynencja nie jest głównym kryterium uzyskania pomocy. oraz ich klientów. Programy tego typu są nastawione przede wszystkim na ograniczenie szkód zdrowotnych i społecznych wśród osób zażywających narkotyki. W badaniu uczestniczyły punkty wymiany igieł i strzykawek oraz dzienne świetlice dla czynnych użytkowników narkotyków.

Rezultatem przeprowadzonego badania było zebranie informacji na temat grupy nie będącej dotychczas przedmiotem badań w populacji generalnej, jak również często nie odnotowywanej w statystykach medycznych. Po raz pierwszy uzyskano dość szczegółowe dane o problemowych użytkownikach narkotyków²Wg defnicji EMCDDA problemowy użytkownik narkotyków to osoba używająca opiatów, amfetaminy, kokainy w sposób długotrwały, częsty lub/i iniekcyjny..

Założenia projektu zostały omówione na spotkaniu przedstawicieli programów redukcji szkód w 2008 roku w Krakowie, zorganizowanym przez Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii (CINN) Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii. Wstępne wyniki i analizy zebranych informacji przedstawiono w kwietniu 2009 roku na spotkaniu w Falentach.

Metoda i narzędzia badania

Prezentowany projekt badania klientów oraz programów niskoprogowych był realizowany w Polsce po raz pierwszy, we Francji po raz drugi³Francuskie badanie z 2006 roku zostało przedstawione w artykule Francuskie badanie klientów programów niskoprogowych, SIN 1 (40) 2008.. Dzięki temu wyniki badań z 2008 roku będzie można porównać. W projekcie zastosowano dwa narzędzia: kwestionariusz z pytaniami do użytkowników narkotyków oraz ankietę dla placówek realizujących programy niskoprogowe.

Kwestionariusz został opracowany przez francuski Focal Point (OFDT) i był on zgodny z protokołami Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii dotyczącymi wskaźników zapotrzebowania na leczenie (TDI) oraz chorób zakaźnych (DRID). Na podstawie powyższych dokumentów opracowano pytania dotyczące charakterystyki społeczno-demograficznej użytkownika, zażywania narkotyków oraz drogi ich przyjmowania, ryzyka praktyk oraz występowania chorób przenoszonych poprzez krew. Kwestionariusz został przystosowany do polskich warunków. Niektóre z pytań zmieniono. Wprowadzono też kody w celu uniknięcia podwójnego liczenia tych samych osób. Jednym z dodatkowych celów badania było zebranie danych na temat cen detalicznych narkotyków (jest to jeden ze wskaźników dotyczących nielegalnego rynku). Kwestionariusz składał się z dwóch części. W przypadku osób, które odmówiły udziału w badaniu, wypełniana była jego druga – krótsza część. Zbierano w niej kilka podstawowych informacji o osobie, która odmówiła udzielenia odpowiedzi na pytania, tj. wiek, płeć, najbardziej problemowy narkotyk. W niniejszym artykule omówione zostaną tylko wywiady z osobami, które wzięły udział w badaniu.

Z kolei ankieta dla placówek realizujących programy niskoprogowe była narzędziem do monitorowania aktywności z obszaru redukcji szkód, opracowanym przez grupę Correlation Project EMCDDA. Została ona użyta tylko w polskiej edycji badania i dostosowana do polskich warunków.

Realizacja badania

W okresie od 24 listopada do 7 grudnia 2008 roku pracownicy programów niskoprogowych (wymiany igieł i strzykawek oraz dziennych świetlic dla czynnych narkomanów) przeprowadzili wywiady kwestionariuszowe z wszystkimi klientami korzystającymi z tego typu programów. Kontakty były nawiązywane przez użytkowników narkotyków, którzy zgłaszali się do placówek w celu wymiany sprzętu do iniekcji, uzyskania porady lub wsparcia. I w Polsce, i we Francji badanie rozpoczęto w tym samym czasie, z tą różnicą, że w Polsce trwało ono o tydzień dłużej. Aby uniknąć podwójnego liczenia tych samych osób, respondenci byli kodowani, taki system pozwalał też na zachowanie anonimowości osób badanych. W badaniu zastosowano próbę pełną, czyli wywiad kwestionariuszowy przeprowadzono z każdą osobą kontaktującą się z programem.

Programy niskoprogowe w Polsce

Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii od kilku lat monitoruje działania z zakresu redukcji szkód w Polsce⁴Programy redukcji szkód zostały omówione w artykułach „Programy wymiany igieł i strzykawek w Polsce i Europie”, SIN 1 (45) 2009 oraz Działania z zakresu redukcji szkód w Polsce i Europie, SIN 1 (36) 2007.. Co dwa lata placówki, które realizują programy wymiany igieł i strzykawek, otrzymują ankietę zawierającą m.in. pytanie o liczbę dystrybuowanych igieł i strzykawek wśród użytkowników narkotyków. Powyższe narzędzie włączono do ankiety Correlation Network, a wyniki przedstawiono na wykresach 1. i 2. Szczegółowe rezultaty ankiety dla programów niskoprogowych zostaną opisane w następnym numerze „Serwisu”.

Od 2002 roku w Polsce spadła liczba programów wymiany igieł i strzykawek. W 2002 roku było ich 21, w 2008 roku już tylko 13. Tendencja spadkowa dotyczy również liczby miast, w których dostępne są takie programy (w 2002 roku było ich 23, w 2008 roku 11).

Wykres 1. Liczba igieł i strzykawek wydanych w latach 2002–2008

W 2008 roku w całej Polsce było 27 punktów wymiany. Działania z zakresu redukcji szkód prowadzone są w szerokim zakresie w Warszawie i Krakowie. W stolicy działają trzy programy realizowane przez Stowarzyszenie Monar, Stowarzyszenie Pomoc Socjalna oraz SPZOZ Centrum Odwykowe. Oprócz wymiany stacjonarnej i ulicznej, aktywnie działa drop-in, czyli dzienna świetlica dla narkomanów.

Wykres 2. Liczba klientów programów wymiany igieł i strzykawek oraz liczba kontaktów w latach 2004–2008

W Krakowie oprócz wymiany stacjonarnej i ulicznej działa bus, który dociera również do innych miast, np. do Katowic. Do pozytywnych zmian w obszarze działań redukcji szkód należy zaliczyć wznowienie programu niskoprogowego Stowarzyszenia Wspólnota, które realizuje wymianę przede wszystkim w Katowicach i Chorzowie.

Z danych z ankiet dla programów niskoprogowych wynika, że w 2008 roku 3101 osób objętych zostało programami wymiany igieł i strzykawek. Pracownicy punktów wymiany ulicznej i stacjonarnej odnotowali 43 323 kontakty, co oznacza spadek blisko o połowę w porównaniu do 2004 roku. Liczba klientów w tym okresie zmniejszyła się o 33%.

Wraz ze zmniejszaniem się liczby programów i punktów wymiany, spadła również liczba dystrybuowanych igieł i strzykawek. Najwięcej igieł (731832) i strzykawek (545738) przekazanych zostało użytkownikom narkotyków w 2004 roku. W 2008 roku odnotowano spadek liczby rozdawanych igieł i strzykawek i jest to najmniejsza liczba od 2002 roku: igły 432720 sztuk, strzykawki 318054 sztuki. Pomimo obserwowanego spadku w dystrybucji, średnia liczba igieł na jednego użytkownika w 2008 roku była niewiele mniejsza niż w 2004 roku (159 sztuk w 2004 roku i 140 sztuk w 2008 roku). W analizowanym okresie liczba ta nie była mniejsza niż 120 igieł na jednego użytkownika.

Charakterystyka badanej populacji

Badaniem objęto wszystkie programy niskoprogowe, które są realizowane w Polsce. Dotyczą one następujących miast: Puławy, Gdańsk, Częstochowa, Kraków (2 programy), Jelenia Góra, Wrocław, Zgorzelec, Olsztyn, Rzeszów, Katowice, Warszawa (3). Łącznie było to 14 programów. W analizie wykorzystano 733 wywiady z respondentami, którzy zgodzili się wziąć udział w badaniu. Najwięcej wywiadów zostało przeprowadzonych w Warszawie (powyżej 300) i w Krakowie (co piąty badany), najmniej w Gdańsku − tylko 15. W efekcie badaniem objęto więcej niż co piątego odbiorcę programu niskoprogowego (patrz wykres 1.). Blisko połowa respondentów była rekrutowana w programach wymiany ulicznej (47%), co czwarty w programie stacjonarnym, czyli w poradni lub noclegowni, a 16% badanej populacji to klienci dziennych świetlic dla czynnych narkomanów tzw. drop-in. Nową formą docierania do osób uzależnionych jest wymiana ruchoma za pomocą rowerów w Warszawie oraz busa w Krakowie. W tego typu punktach przebadano 9% całej próby. W przypadku 3% wywiadów brakowało informacji o typie programu. Większość ankietowanych stanowili mężczyźni (69%). Średni wiek osób badanych wyniósł 33 lata (mediana 31 lat), dla mężczyzn średnio 34 lata, a dla kobiet 30 lat. Najwięcej respondentów płci męskiej było w wieku 30-34 lat (23% wszystkich mężczyzn), wśród kobiet była to trochę niższa grupa wiekowa – 25–29 lat (18% wszystkich kobiet). Najstarszy respondent miał 85 lat, a najmłodszy 15 lat.

Analizując wykształcenie badanej populacji, możemy stwierdzić, że co trzeci respondent miał wykształcenie podstawowe (33%) lub średnie (32%). W przypadku pozostałych osób najliczniejszą grupę stanowiły osoby z wykształceniem zawodowym (27%). O wiele mniejszy odsetek respondentów legitymował się wykształceniem gimnazjalnym (4%) lub wyższym (3%). W przypadku 1% badanych brakowało informacji o wykształceniu.

Wykres 3. Wykształcenie badanych (N=733)

Badani pytani byli także o swoją sytuację mieszkaniową. Większość respondentów (3/4) miała stałe miejsce zamieszkania. 15% ankietowanych mieszkała tymczasowo w określonym miejscu (instytucji lub u kogoś). Ponad jedna czwarta respondentów mieszkała niezależnie, jednak znacznie większa grupa osób (44%) mieszkała u kogoś, tj. u rodziny lub przyjaciół. 9% ankietowanych korzystało z pomocy instytucji, w tym 4% na stałe. W opuszczonych budynkach nielegalnie mieszkało 3% badanych, a bezdomnymi było 7%.

Wykres 4. Miejsce zamieszkania badanych (N=733)

Warto przyjrzeć się również głównemu źródłu dochodów respondentów. Największa grupa utrzymywała się przed wszystkim z zasiłków i świadczeń socjalnych (24%), a niewiele mniej osób z dochodów z pracy (22%). Część badanych utrzymywana była przez inne osoby (16%). Trochę więcej niż co dziesiąty ankietowany odpowiedział, że jest bez dochodów (12%), co mogło również oznaczać, że żyje z żebractwa. Pozostała część respondentów (23%) miała inne dochody, do których zaliczamy także nielegalne i nieoficjalne sposoby zarabiania.

Wykres 5. Źródło dochodów osób badanych (N=733)

Używanie narkotyków

Odbiorcy programów niskoprogowych byli pytani o używanie substancji psychoaktywnych w ciągu ostatnich 30 dni przed badaniem oraz o wzór używania. Najbardziej popularnym narkotykiem były opiaty. Niemal trzy czwarte badanych sięgało po heroinę, „kompot” lub metadon. Połowa ankietowanych używała polskiej odmiany heroiny. Średni wiek użytkownika opiatów był nieco wyższy od całej badanej populacji i wyniósł 34 lata, w tej grupie 72% stanowili mężczyźni, podobnie jak w całej próbie.

Na drugim miejscu pod względem popularności znalazła się amfetamina (61%), a na trzecim alkohol (60%). Takim samym rozpowszechnieniem używania charakteryzują się konopie oraz benzodiazepiny (40%). Mniej niż co trzeci badany zażywał metadon. Należy wspomnieć, że w tej grupie znalazły się również osoby z programów substytucyjnych, ponieważ jedno z pytań w ankiecie dotyczyło udziału w tej formie leczenia. Wśród badanej populacji 14% stanowiły osoby z leczenia substytucyjnego (101 respondentów). Prawie wszyscy zażywali narkotyki w zastrzykach (99%), z tego mniej niż połowa w ciągu ostatnich 30 dni (tj. 46% ze 101 osób).

W trakcie wywiadów badanych pytano, która z używanych przez nich substancji powoduje największe problemy. Na pierwszym miejscu respondenci wymieniali opiaty (57%), na drugim amfetaminę (16%), a na trzecim alkohol (12%).

W badaniu poruszono również tematykę używania iniekcyjnego. Badani pytani byli o używanie narkotyków w zastrzykach. Średni wiek pierwszej iniekcji respondentów to 17 lat. W całej badanej populacji 79% używało narkotyków dożylnie w ciągu ostatnich 30 dni, a 16% w przeszłości, ale nie w ciągu ostatniego miesiąca. 4% respondentów nie używało narkotyków dożylnie (w przypadku 1% brak było danych). 89% osób spośród tych, które przyjmowały opiaty w ciągu ostatnich 30 dni przed badaniem, używało narkotyków w zastrzykach. W przypadku użytkowników amfetaminy odsetek ten był niższy i wynosił 58%.

Wykres 6. Używanie substancji psychoaktywnych w ciągu ostatnich 30 dni – odsetki badanych

Zachowania ryzykowne oraz status HIV i HCV

Kolejnym zagadnieniem stanowiącym zakres tematyczny wywiadu były zachowania ryzykowne, jakie podejmowali użytkownicy narkotyków podczas iniekcji w ciągu ostatnich 30 dni (wykres 7.). Najczęściej badani używali tych samych naczyń, np. łyżeczki (30%). Co czwarty respondent korzystał ze wspólnej wody do przygotowania (26%). Podobne odsetki używały tych samych wacików i filtrów (18%) oraz wody do płukania tzw. sprzętu (17%). Najbardziej ryzykowne zachowanie, czyli korzystanie z tej samej igły, występowało u 15% badanych.

Wykres 7. Odsetki badanych podejmujących zachowania ryzykowne

Większość respondentów miała przeprowadzony test na HIV (70%). Pozytywny wynik testu odnotowano prawie u co trzeciego badanego (33%). Więcej niż co piąty respondent był u lekarza w związku ze swoim statusem HIV (22%) w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Leczenie w związku z HIV/AIDS podjęło 13% badanych. Powyższe odsetki odnoszą się do całej badanej populacji, czyli 733 osób. Przyjrzyjmy się, jakie rozkłady zmiennej otrzymamy, jeśli jako podstawę procentowania przyjmiemy respondentów, którzy wykonali test na obecność wirusa HIV. 46% z tych osób jest zakażona wirusem HIV. Spośród 236 osób (175 mężczyzn oraz 61 kobiet), które wykonały test i miały pozytywny wynik, 68% było u lekarza w ciągu ostatnich 12 miesięcy, a leczenie podjęło 40%.

Ponadto respondentów pytano o ich status serologiczny związany z żółtaczką typu C. Podobny odsetek badanych nie wykonał testu na przeciwciała WZW C (31%) jak w przypadku wirusa HIV. Rozpowszechnienie wirusa typu C jest znacznie większe niż HIV. Ponad połowa badanych (56%) miała pozytywny wynik testu na żółtaczkę typu C. Co czwarty (24%) odwiedził lekarza w związku z WZW C. Jednakże tylko co dziesiąty z całej badanej populacji leczy się z powodu tej choroby. 68% badanych (503 osoby) wykonało test na obecność przeciwciał WZW C. Jest to niewiele mniej niż w przypadku testów na obecność HIV (513 osób). Wśród 503 osób cztery piąte miało wynik pozytywny. Rozpowszechnienie wirusa WZW C jest o wiele wyższe niż HIV, co wynika również z innych badań⁵Magdalena Rosińska, Andrzej Zieliński „Oszacowanie występowania chorób zakaźnych (wirusowe zapalenie wątroby typu C i B, HIV) wśród narkomanów przyjmujących środki odurzające w iniekcji w miastach o różnym stopniu realizacji programów redukcji szkód”, Zakład Epidemiologii Państwowego Zakładu Higieny, Warszawa 2004.. Wśród osób, które wiedziały o swoim zakażeniu WZW C, 35% odbyło wizytę lekarską, a tylko 14% leczyło się lub leczy z powodu tej choroby.

Podsumowanie

Z otrzymanych danych wynika, że w ostatnich latach spada liczba programów wymiany igieł i strzykawek oraz liczba punktów wymiany. Taka sytuacja może być spowodowana występowaniem kilku czynników:

• brakiem wystarczających funduszy na finansowanie programów wymiany; gminy, które stopniowo stają się główną instytucją finansującą działania z zakresu przeciwdziałania narkomanii, w niewielkim stopniu wspierają programy redukcji szkód. Ponadto Narodowy Fundusz Zdrowia nie przeznacza środków na wymianę igieł i strzykawek czy punkty typu drop-in;
• otwieraniem nowych placówek metadonowych, w których leczenie podejmują dotychczasowi odbiorcy programów wymiany;
• prawdopodobnym spadkiem popularności iniekcyjnego zażywania;
• zanikiem otwartych scen narkotykowych, czyli tzw. bajzli, np. w Poznaniu, Szczecinie czy Gdańsku, które są miejscem działania streetworkerów.

Pomimo zmniejszania się liczby programów, średnia liczba igieł przypadających na jednego użytkownika była podobna w roku 2004 i 2008, co oznacza, że nie zmniejszyła się dostępność dla tych, którzy potrzebują czystych igieł. Może to być jedno z uzasadnień faktu, iż pomimo spadającej dostępności programów wymiany, nie wzrasta liczba nowych zakażeń z powodu HIV⁶Marta Struzik „System monitorowania zjawiska chorób zakaźnych związanych z narkotykami”, SIN 3 (42) 2008..

Na podstawie przeprowadzonych wywiadów można zbudować profil przeciętnego iniekcyjnego użytkownika narkotyków − odbiorcy programu niskoprogowego. Jest to osoba w wieku około 30 lat, niepracująca, z wykształceniem poniżej średniego, raczej mężczyzna niż kobieta. Podstawowy narkotyk zażywany przez niego to opiat przyjmowany drogą iniekcyjną.

Najbardziej ryzykowne zachowanie, czyli używanie tej samej igły, jest najmniej rozpowszechnione wśród badanych. Jednakże niewiele mniej niż co trzeci badany używa tych samych „sprzętów” do iniekcji.

W badaniu zidentyfikowana została grupa osób leczących się metadonem, zażywających aktualnie iniekcyjnie narkotyki (od 7% do 14%), która do tej pory nie była przedmiotem zainteresowania badaczy. Można podejrzewać, że wraz ze wzrostem liczby programów metadonowych, będzie zwiększać się grupa osób w leczeniu substytucyjnym, która iniekcyjnie używa narkotyków.

Wśród badanych osób w o wiele większym stopniu rozpowszechniony jest WZW C niż HIV. Niepokojący może być fakt, że niewiele osób podjęło leczenie w związku z WZW C lub zgłosiło się z powodu tego wirusa do lekarza. Co trzecia osoba nigdy nie badała swojego statusu serologicznego, a jak wynika z badania, nadal istnieje grupa osób, które używają wspólnych igieł.

Na polskiej scenie narkotyków opiatowych pojawił się metadon, używany nie tylko w celach medycznych. Nadal popularna jest polska heroina, czyli „komopt”. Powtórzenie badania w 2010 roku pozwoli sprawdzić, czy metadon rzeczywiście staje się coraz bardziej popularny oraz czy heroina nadal będzie dominować, jak wynika to z pomiaru w 2008 roku.

Bibliografia

1. Dagmar Hedrich and the Correlation expert group on data collection, „Data-collection Protocol for Specialist Harm Reduction Agencies”, Correlation Network, Holandia 2008, http://www.correlation-net.org/products/datacollection.pdf [10.07.2009].
2. DRID draft protocol, EMCDDA 2006, www.emcdda.europa.eu/html.cfm/index65537EN.html [16.07.2009].
3. Malczewski A., „Programy wymiany igieł i strzykawek w Polsce i Europie”, Serwis Informacyjny NARKOMANIA nr 1 (45) 2009 [10.07.2009].
4. Malczewski A., Francuskie badanie klientów programów niskoprogowych, Serwis Informacyjny NARKOMANIA nr 1 (40) 2008 [10.07.2009].
5. Malczewski A., „Działania z zakresu redukcji szkód w Polsce i Europie”, Serwis Informacyjny NARKOMANIA nr 1 (36) 2007 [10.07.2009].
6. Rosińska M., Zieliński A., „Oszacowanie występowania chorób zakaźnych (wirusowe zapalenie wątroby typu C i B, HIV) wśród narkomanów przyjmujących środki odurzające w iniekcji w miastach o różnym stopniu realizacji programów redukcji szkód”, Zakład Epidemiologii Państwowego Zakładu Higieny, Warszawa 2004, www.narkomania.gov.pl/pzh.zip [10.07.2009].
7. Struzik M., System monitorowania zjawiska chorób zakaźnych związanych z narkotykami, Serwis Informacyjny NARKOMANIA nr 3 (42) 2008.

Przypisy

• 1
  Programy niskoprogowe to takie programy, w których abstynencja nie jest głównym kryterium uzyskania pomocy.
• 2
  Wg defnicji EMCDDA problemowy użytkownik narkotyków to osoba używająca opiatów, amfetaminy, kokainy w sposób długotrwały, częsty lub/i iniekcyjny.
• 3
  Francuskie badanie z 2006 roku zostało przedstawione w artykule Francuskie badanie klientów programów niskoprogowych, SIN 1 (40) 2008.
• 4
  Programy redukcji szkód zostały omówione w artykułach „Programy wymiany igieł i strzykawek w Polsce i Europie”, SIN 1 (45) 2009 oraz Działania z zakresu redukcji szkód w Polsce i Europie, SIN 1 (36) 2007.
• 5
  Magdalena Rosińska, Andrzej Zieliński „Oszacowanie występowania chorób zakaźnych (wirusowe zapalenie wątroby typu C i B, HIV) wśród narkomanów przyjmujących środki odurzające w iniekcji w miastach o różnym stopniu realizacji programów redukcji szkód”, Zakład Epidemiologii Państwowego Zakładu Higieny, Warszawa 2004.
• 6
  Marta Struzik „System monitorowania zjawiska chorób zakaźnych związanych z narkotykami”, SIN 3 (42) 2008.