Zaprzestawanie używania konopi bez pomocy specjalistycznej

Badania prowadzone nad używaniem narkotyków koncentrują się głównie na czynnikach związanych z inicjacją, rozpowszechnieniem używania substancji, czynnikami ryzyka rozwoju uzależnienia. Z drugiej strony zainteresowania badawcze często skupiają się także na leczeniu uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Znacznie mniej uwagi poświęca się badaniom związanym z zaprzestawaniem używania substancji psychoaktywnych bez pomocy specjalistycznej, choć istnieją dowody wskazujące, że takie zaprzestanie jest możliwe (np. Gladsjo, Tucker, Hawkins i in., 1992; Sobell i in., 2000; Sobell, 2000).

Wprowadzenie – czemu konopie?

Najczęściej używaną nielegalną substancją psychoaktywną zarówno na świecie, jak i w Polsce (WHO, 1997; EMCDDA, 2005; Sierosławski, 2007; Public Poll Survey on Drug Policy Attitudes in 6 EU Members States, 2009) wśród nastolatków i młodych dorosłych są przetwory konopi indyjskich.

Wyniki badań zagranicznych wskazują, że zaprzestanie używania konopi bez pomocy specjalistycznej jest możliwe (np. Chen, Kandel, 1998; Price, Risk, Spitznagel, 2001; Ellingstad, 2006), a wiele osób „wyrasta” (grow out of) z niego po okresie późnej adolescencji, w którym osiąga ono największe rozmiary (Kandel, Logan, 1984, Meanard, Huizinga, 1989, Mitchell i in., 1999; von Sydow i in., 2001; Arnett, 2005). Badania pokazują również, że niejednokrotnie osoby, które przestały używać konopi bez leczenia, nie szukały takiej formy pomocy z powodu różnych obaw i lęków związanych z leczeniem, np. obawy przed stygmatyzacją (Sobell i in., 2000). Zdarza się również, że używanie konopi jest bagatelizowane przez te osoby lub przez ich otoczenie (Hathaway, 2004; Ellingstad, 2006), co również nie ułatwia podjęcia decyzji o szukaniu pomocy.

Obecnie używanie przetworów konopi indyjskich wydaje się nie ingerować aż tak bardzo w życie używających je osób jak w latach wcześniejszych, kiedy to branie silniejszych narkotyków prowadziło do bardzo szybkiego uzależnienia. Ponadto w niektórych krajach, takich jak USA, Wielka Brytania, Niemcy, Nowa Zelandia, używanie konopi (przynajmniej w sposób eksperymentalny) jest już uważane za normatywne zachowanie charakterystyczne dla okresu dorastania lub wczesnej dorosłości (Anthony i in., 1994; Perkonigg, 1999; Fergusson, Horwood, 2000; McGee, 2000; Smart, Ogborne, 2000; Sydow, 2001). Prawdopodobnie właśnie z tego powodu używanie przetworów konopi jest często ignorowane lub bagatelizowane przez osoby zajmujące się polityką, pracowników służby zdrowia czy badaczy (Dennis, 2002). Natomiast z danych zebranych w USA w 1998 roku wynika, że 35% osób leczących się z uzależnień miało problemy związane głównie z konopiami. EMCDDA (2005) podaje, że w latach 1996–2003 odsetek pacjentów uzależnionych od przetworów konopi wśród wszystkich pacjentów chcących podjąć leczenie wzrósł z 9,4% do 21,9%. Ponadto konopie stanowią często furtkę do rozpoczęcia używania innych substancji psychoaktywnych (Kandel, 1992). Biorąc pod uwagę fakt, że używanie konopi w wielu środowiskach staje się nieodłącznym elementem kulturowym, pomijanie tej substancji w badaniach wydaje się być ryzykowne.

Zaprzestawanie używania konopi

Badania wskazują, że wiele osób używających konopi „wyrasta” (grow out of, mature out) z tego po okresie adolescencji, kiedy używanie osiąga szczytowy poziom (Kandel, Logan, 1984, Menard, Huizinga, 1989; Mitchell i in., 1999). Inne badania pokazują, że proces wyrastania z używania może rozciągnąć się w czasie aż do okresu wczesnej dorosłości (Williams, Parker, 2001), w polskich warunkach kulturowych uznawanej za okres między 25. a 35. rokiem życia, lub do okresu opisywanego w literaturze jako emerging adulthood, przypadającego na wiek 18—25 lat (von Sydow i in., 2001; Arnett, 2005).

W literaturze anglojęzycznej można znaleźć wiele terminów dotyczących zjawiska samowyleczenia. Przykładowe z nich to auto-remission (Klingemann, 1991), maturing out (Winick, 1962), natural recovery (Waldorf, 1983; Tucker), self-change (Cunningham i in., 1999), untreated recovery (Blomqvist, 1996). Terminy te zamiennie opisują zjawisko zaprzestania nadużywania substancji psychoaktywnych lub wyzwolenia się z zachowań o charakterze kompulsywnym, bez korzystania ze sformalizowanej pomocy lub leczenia specjalistycznego (Walters, 2000; Sobell i in., 2001). W zakresie używania tych terminów nie ma porozumienia wśród badaczy, jednak wiadomo, że dotyczą one tego, iż niepożądany stan, w jakim znajduje się jednostka, przemija bez profesjonalnego leczenia, pomocy czy wzajemnej pomocy (Sobell i in. 2001). Kliniczna definicja samowyleczenia odnosi się do poprawy stanu zdrowia pacjenta bez zastosowania efektywnego leczenia (Klingemann, 2009; za: Roizen i in., 1978). Terminy te stosuje się w badaniach nad używaniem różnych substancji.

W polskiej terminologii medycznej używa się takich terminów, jak: remisja samoistna, remisja naturalna oraz samoistne wyzdrowienie (Klingemann, 2009). Zjawisko to definiowane jest jako „zaprzestanie nadużywania alkoholu lub innych środków psychoaktywnych, przezwyciężenie uzależnienia lub innych problemów, bez korzystania z terapii, bez uczestniczenia w grupach wzajemnej pomocy. (…) Z danych epidemiologicznych wynika, że wiele remisji następuje w sposób samoistny” (ŚOZ 1997: 84).

W niniejszym artykule posługuję się terminami odstawianie i zaprzestawanie używania, gdyż badania własne, które są również opisane w tym tekście, obejmują zarówno osoby nadużywające konopi, jak i używające ich w sposób niestanowiący problemów. Zdecydowałam się na odstąpienie od terminologii remisja czy wyzdrowienie, gdyż przyjmując te określenia należałoby uznać za „chore” osoby używające konopi okazjonalnie bądź mające pojedyncze doświadczenia z tą substancją.

W literaturze niewiele jest badań na temat odstawiania konopi bez pomocy specjalistycznej. Znaczna część badań prowadzonych nad wychodzeniem z używania substancji dotyczy osób, które używają kilku substancji psychoaktywnych jednocześnie. Z badań dotyczących specyficznie używania konopi wynika, że zaprzestawanie używania tej substancji bez pomocy specjalistycznej jest możliwe. 25-letnie longitudinalne badania przeprowadzone wśród weteranów wojny w Wietnamie wskazują, że spośród tych, którzy używali konopi – 82,5% przestało to robić bez leczenia specjalistycznego. U osób, które podejmowały samodzielne próby zaprzestania używania konopi, 88,3% takich prób zostało zakończonych sukcesem (Price, Risk, Spitznagel, 2001).

Wyniki dotyczące oszacowania osób, które przestały używać konopi, są bardzo rozbieżne: od 4% (Hathaway, 2004) do 82,5% (Price, Risk, Spitznagel, 2001). Z badań wynika, że młodzi dorośli najczęściej przestają używać konopi pomiędzy 23. a 30. rokiem życia, zaś największy odsetek osób, które zaprzestały używać tej substancji jest pomiędzy 28. a 29. rokiem życia (Chen, Kandel, 1998). Z kolei według innych badań to pomiędzy 20. a 28. rokiem życia najczęściej dochodzi do zaprzestania używania konopi (von Sydow, 2001). Częściej robią to kobiety niż mężczyźni (np. Chen i Kandel, 1998).

Najczęściej wymieniane czynniki sprzyjające zaprzestawaniu używania konopi to: wiek (przed 30. rokiem życia), wzór używania, rozumiany jako częstość używania (im rzadziej tym lepiej), późna inicjacja, używanie z powodów towarzyskich, bycie kobietą, ukończenie szkoły średniej, występowanie silnych objawów depresyjnych (Chen, Kandel, 1998). Ponadto znaczącym czynnikiem sprzyjającym zaprzestaniu używania konopi jest zmiana podejmowanych ról społecznych, pojawienie się nowych obowiązków, takich jak zawarcie związku małżeńskiego, posiadanie dzieci czy pełnoetatowa praca (np. Kandel, Logan, 1984; Chen, Kandel, 1998; Ellingstad i in., 2006; Hathaway, 2004; Schulenberg i in., 2005). Inne czynniki sprzyjające zaprzestawaniu używania to: zmiana postrzegania konopi z pozytywnego na bardziej negatywny (Ellingstad i in., 2006; Kocoń, 2006), występowanie silnych objawów depresyjnych (Chen, Kandel, 1998), wpływ społeczny (np. nieużywający partner) (Chen, Kandel, 1998; Ellingstad i in., 2006; Hathaway, 2004); mniej istotne powody to: problemy zdrowotne, prawne, wysokie koszty, strach przed konsekwencjami (Ellingstad i in., 2006; Kocoń, 2006), a także mniejszy dostęp do środka (Hathaway, 2004; Kocoń, 2006).

Cel i metoda badań

Celem prezentowanych w niniejszym artykule badań jest analiza czynników sprzyjających odstawianiu konopi bez interwencji specjalistycznej w okresie wczesnej dorosłości.

W badaniach wzięły udział 202 osoby, w tym 59 kobiet. Z analiz wyeliminowano odpowiedzi 29 respondentów. Uwzględnione dane pochodziły od respondentów, którzy byli w wieku od 24 do 36 lat (osoby urodzone w latach 1971—1984). Średnia wieku osób badanych wynosiła nieco ponad 27 lat. Wszystkie osoby badane miały własne doświadczenia z używaniem przetworów konopi w okresie dorastania (definiowanym jako 14—19 lat).

Zastosowano celowy dobór grupy badawczej, który opierał się na nieco zmodyfikowanej metodzie kuli śniegowej (snowball sampling). Badania zostały przeprowadzone w Warszawie i trzech innych mniejszych miastach Polski w okresie od sierpnia 2007 roku do kwietnia 2008 roku. Prowadzone były przez trzy specjalnie do tego celu zatrudnione i wyszkolone osoby: psychologa i dwóch pedagogów z Instytutu Psychiatrii i Neurologii. Badania były finansowane przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii i Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

Badania miały indywidualny charakter. Spotkanie z każdą osobą składało się z dwóch części: ankiety i swobodnego wywiadu z zastosowaniem projekcyjnej metody zwanej „linią życia”. Wszyscy respondenci zostali poinformowani o poufności danych zbieranych w toku badań oraz podpisywali formularz zawierający zgodę na wzięcie w nich udziału.

Wykorzystano zarówno ilościowe, jak i jakościowe metody analizy danych. W artykule rozpatruję związki pomiędzy obecnym wzorem używania konopi a wybranymi czynnikami z okresu dorastania (bliskość z rodziną, monitorowanie zachowania przez rodziców, oceny szkolne, wzór używania konopi i innych substancji psychoaktywnych, wiek inicjacji, powody używania konopi, występowanie objawów zaburzeń zdrowia psychicznego, korzystanie z pomocy psychologicznej, występowanie ważnych wydarzeń życiowych) i z wczesnej dorosłości, jak zapotrzebowanie na stymulację, występowanie objawów depresyjnych, realizacja zadań rozwojowych, wzór używania substancji psychoaktywnych.

Kto i kiedy przestaje używać konopi?

Uzyskane wyniki wskazują, że 34% respondentów we wczesnej dorosłości przestało używać konopi bez interwencji specjalistycznej (nie używało w ostatnim roku przed badaniem), co potwierdza wyniki uzyskane przez innych badaczy (np. Chen, Kandel, 1998; Price, Risk, Spitznagel, 2001; Ellingstad, 2006) mówiące o tym, że zaprzestanie używania konopi jest możliwe.

Kobiety w okresie wczesnej dorosłości częściej przestawały używać konopi niż mężczyźni. Najczęściej do zaprzestania używania konopi dochodziło pomiędzy 20. a 23. rokiem życia, czyli w okresie nazywanym emerging adulthood (por. Chen, Kandel, 1998; von Sydow i in., 2001). Wśród kobiet było znacznie więcej takich, które ograniczyły lub przestały używać konopi w okresie wczesnej dorosłości (68%), natomiast wśród mężczyzn tych, którzy od okresu dorastania do okresu wczesnej dorosłości nie zmienili wzoru używania lub wręcz zintensyfikowali używanie konopi (63%). W grupie osób używających konopi we wczesnej dorosłości wyróżniono osoby używające okazjonalnie (47%) i problemowo (19%). Wzór używania przetworów konopi w okresie dorastania ma zasadnicze znaczenie dla dalszej historii używania tego narkotyku. Okazjonalne używanie konopi w okresie dorastania wiązało się najczęściej z zaprzestaniem używania konopi we wczesnej dorosłości (41%) lub brakiem zmiany wzoru używania (51%). Problemowe używanie konopi w okresie dorastania wiązało się najczęściej z brakiem zmiany wzoru używania (43%) i ograniczeniem używania we wczesnej dorosłości do okazjonalnego (40%). Zaprzestanie używania konopi wśród osób używających problemowo było możliwe, jednak mało rozpowszechnione (17%).

Zarówno wśród osób używających konopi w okresie dorastania okazjonalnie, jak i problemowo największe odsetki odnotowano wśród tych, którzy nie zmienili wzoru używania przetworów konopi (odpowiednio 51% i 43%). Dość częste wśród osób używających okazjonalnie konopi w okresie dorastania było również zaprzestanie używania konopi (41%), a wśród osób używających konopi problemowo w okresie dorastania ograniczenie używania do okazjonalnego w okresie wczesnej dorosłości (40%).

Czynniki sprzyjające zaprzestawaniu używania konopi

Analizy pozwoliły na wyróżnienie następujących czynników mających związek z zaprzestawaniem używania konopi:

• w zakresie zmiennych socjodemograficznych:
  • bycie kobietą,
  • posiadanie wyższego wykształcenia,
• w zakresie zmiennych mierzonych retrospektywnie:
  • okazjonalne używanie konopi,
  • późniejszy wiek inicjacji,
  • odczuwana mała bliskość z rodziną,
  • objawy depresji,
  • duża liczba ważnych wydarzeń życiowych mających źródło w osobie, czyli takich jak odkrycie czegoś ważnego w toku działania czy terapii, korektywne doświadczenie emocjonalne, wybuch choroby, ciąża, zakochanie się,
• w zakresie zmiennych dotyczących teraźniejszości:
  • nieużywanie innych narkotyków niż konopie,
  • nieupijanie się,
  • nieużywanie leków w związku z lepszym radzeniem sobie,
  • występowanie objawów depresji,
  • niższe zapotrzebowanie na stymulację,
  • dobra realizacja zadania rozwojowego, jakim jest prowadzenie domu,
  • bycie w stałym związku partnerskim.

Dalsze analizy wskazują, że największe znaczenie dla zaprzestania używania konopi miało: nieużywanie w okresie wczesnej dorosłości innych narkotyków niż konopie i występowanie objawów depresji we wczesnej dorosłości.

Porównania między grupami

To, co istotne, a zarazem zaskakujące, to fakt, że pomiędzy osobami, które zaprzestały używania konopi w okresie wczesnej dorosłości, a osobami, które obecnie używają konopi problemowo, nie ma znaczących różnic w zakresie analizowanych czynników z okresu dorastania.

Uzyskane wyniki wskazują, że osoby, które nie używają konopi, nie różnią się zasadniczo w zakresie obecnego funkcjonowania od osób, które używają ich okazjonalnie. Jeśli potraktować używanie konopi jako jeden z przejawów realizacji zadań rozwojowych okresu dorastania i rozwiązywania kryzysu tożsamości (Arnett, 2005), to można przypuszczać, że okazjonalne używanie konopi może mieć normatywny charakter (Johnston i in., 2005). Jednak istnieją doniesienia wskazujące, że również okazjonalne używanie konopi powoduje szkody w zakresie funkcjonowania poznawczego, emocjonalnego czy behawioralnego. Wydaje się, że używanie przetworów konopi z powodu tych szkód powinno utrudniać prawidłowe realizowanie zadań rozwojowych, ale uzyskane wyniki pokazują, że tak nie jest. Osoby używające obecnie konopi okazjonalnie, w okresie dorastania odczuwały większą bliskość z rodziną niż obecni abstynenci i osoby, które używają konopi problemowo. Ponadto osoby, które używają konopi okazjonalnie, przejawiają mniej objawów depresji niż te, które przestały używać konopi i te, które używają ich problemowo. Powyższe wyniki mogą przemawiać za potwierdzeniem, że normatywne (okazjonalne) używanie konopi w okresie dorastania wiąże się z dobrym funkcjonowaniem w okresie wczesnej dorosłości. Istnieją podobne dane wskazujące, że osoby pijące alkohol w sposób umiarkowany mają „zdrowszą” osobowość niż abstynenci lub nadużywający alkoholu (Okulicz-Kozaryn, Pisarska, 2001; Wolff, Wolff, 2002).

Pomiędzy normą a normatywnością

Arnett (1998) zauważa, że w obecnych czasach kontrola społeczna związana z tym, co dzieje się w życiu młodych dorosłych jest mniejsza niż kiedykolwiek wcześniej. W związku z tym zachowania, takie jak używanie konopi mogą być bardziej akceptowane, niż miało to miejsce wcześniej. Ponadto transformacja społeczno-kulturowa, jaka dokonała się w ostatnich latach w Polsce, wpłynęła na to, że ludzie częściej i chętniej przekraczają granice, poszukują nowych wyzwań, możliwości, które jeszcze jakiś czas temu były nieosiągalne, ale i też niewyobrażalne. Co za tym idzie, częściej ocierają się również o nowe zagrożenia. Możliwości, jakie dostaje społeczeństwo w dzisiejszych czasach w porównaniu choćby z okresem sprzed 20 lat, są nieporównywalnie większe. W wyniku transformacji zwiększyła się mobilność fizyczna (np. podróżowanie), społeczna (np. zmiany grup) i psychiczna (np. nowe media, takie jak Role-Playing Games czy Internet). Zwiększyły się możliwości przekraczania granic fizycznych (np. szkoły przeżycia), społecznych (np. łamanie konwenansów) i psychicznych (np. doświadczenia w wyniku użycia substancji psychoaktywnych) (Ziółkowska, 2005). Normy i wartości mają teraz bardziej różnorodny niż dawniej charakter, poszerzyły się obszary i sposoby działania, style życia, wychowania dzieci czy odpoczynku. Może się to wiązać ze zmianą stylu życia, niekiedy związaną z używaniem substancji psychoaktywnych. Ponadto poszukiwanie nowych doświadczeń może się również odbywać przy użyciu takich środków. Powstaje zatem pytanie: jakie znaczenie w kontekście zachowań normalnych ma używanie konopi w sposób nieprzynoszący większych szkód. Czy można je przyrównać do picia alkoholu, powszechnie traktowanego jako „normalne”? Czy używanie konopi poprzez fakt bycia środkiem nielegalnym wykracza już poza obszar definiowany jako „normalność”?

Norma to „na ogół idealny lub realny wzorzec właściwości. Może to być wzorzec zachowania, przebiegu procesów psychicznych, osobowości, rozwoju. (…) Normalność jest natomiast zbiorem właściwości przypisywanych osobom, grupom, społecznościom i instytucjom, które są zgodne ze wzorcem, czyli normą” (Sęk 2005, s. 56). Normy społeczne definiowane są z kolei jako kulturowo ukształtowane definicje zachowania uznawane za pożądane (Kojder, 1999). Określają, jakie zobowiązania ciążą na jednostce w związku z pełnionymi przez nią rolami. Czy można zatem przyjąć, że jeśli w danym środowisku używanie konopi traktowane jest jako społecznie akceptowane, to może stanowić ono normę? Sęk pisze, że „za normalne uznaje się też to, co jest powszechne, typowe dla danej kultury: są to zachowania zgodne ze zwyczajami i ustaloną konwencją” (2005, s. 57). Wyróżnia się również normy prawne, o których można powiedzieć, że w kontekście używania konopi stoją często w opozycji do norm społecznych.

Można powiedzieć, że wyniki przedstawione w artykule są dość optymistyczne. Niewielki odsetek badanych zintensyfikował używanie konopi, zaprzestanie używania konopi bez pomocy specjalistycznej jest możliwe, okazjonalne ich używanie może mieć normatywny charakter. Jednak również wart zaznaczenia jest fakt, że osoby, które używały konopi w okresie dorastania, częściej w okresie dorosłości piły alkohol problemowo i używały leków, niż osoby pochodzące z populacji ogólnej. Ponad 73% badanych piło alkohol szkodliwie, natomiast z badań przeprowadzonych w 2008 roku przez CBOS na ogólnopolskiej próbie dorosłych Polaków (N=1075) wynika, że grupę ryzyka wśród osób pijących stanowi 2% kobiet i 16% mężczyzn. Porównanie tych wyników z wynikami uzyskanymi w badaniach prowadzonych przeze mnie wskazuje na to, że grupa osób używających konopi w okresie dorastania jest znacznie bardziej narażona na rozwinięcie picia szkodliwego w okresie wczesnej dorosłości w porównaniu z populacją młodzieży, która nie używa konopi. Podobnie wygląda sytuacja z używaniem leków w celu lepszego radzenia sobie. W całej populacji osób w wieku 25-34 lata, używanie w ostatnim miesiącu leków nasennych lub uspokajających bez zalecenia lekarza kształtuje się na poziomie 4,1% (Sierosławski, Bukowska, 2004), a według innych badań na poziomie 0,3% (GUS, 2006). W badaniach przeprowadzonych przeze mnie, 13% respondentów używało w ostatnim miesiącu leków z powodu trudności z zasypianiem, zdenerwowania, przygnębienia, złego nastroju, braku energii, co również sugeruje, że grupa mająca doświadczenia w używaniu konopi, częściej używa innych substancji psychoaktywnych. W związku z powyższym, biorąc pod uwagę fakt bardzo częstego upijania się osób badanych, należy uznać, że znaczna część respondentów, zgodnie z teorią substancji torujących drogę, „przeszła” na problemowe używanie innej substancji, w tym przypadku alkoholu (Kandel, 1992). Fakt ten nie czyni uzyskanych wyników już tak bardzo optymistycznymi. Ponadto w badaniach nie uwzględniono innych możliwych uzależnień behawioralnych, takich jak kompulsywne zakupy, uzależnienie od seksu, Internetu, gier czy telefonu komórkowego. Patrząc na zamianę konopi na alkohol można również zastanowić się, czy nie doszło tu do„przejścia” na innego rodzaju uzależnienie behawioralne, skądinąd mające bardzo podobne mechanizmy.

Bibliografia

1. Anthony J.C., Warner L.A., Kessler R.C., „Comparative epidemiology of dependence on tobacco, alcohol, controlled substances and inhalants: basic findings from the National Comorbidity Study”, Experimental Clinical Psychopharmacology 2, 1994.
2. Blomqvist J., „Paths to Recovery from Substance Misuse: Change of Lifestyle and the Role of Treatment”, Substance Use and Misuse, 31, 1996.
3. Chen K., Kandel D.B., „Predictors of cessation of marijuana use: an event history analysis”, Drug and Alcohol Dependence, 50, 1998.
4. Cunningham J.A., „Untreated Remissions from Drug Use: the Predominant Pathway”, Addictive Behaviors, 24, 2, 1999.
5. Ellingstad T.P., Sobell L.C., Sobell M., B., Eickleberry L., Golden C.,J., „Self-change: A pathway to cannabis abuse resolution”, Addictive Behaviors, 31, 2006.
6. European Monitoring Center for Drugs and Drug Addiction (EMCDDA), „Sprawozdanie roczne 2005: Narkomania w Europie”, http://annualreport.emcdda.eu.int/pl/home-pl.html?CFID=197861&CFTOKEN=11328661&jsessionid=2e3054345d0e2c51143b.
7. Gladsjo J.A., Tucker J.A., Hawkins J.L., Vuchinich R.E., „Adequacy of recall of drinking patterns and event occurrences associated with natural recovery from alcohol problems”, Addictive Behaviors, 17, 1992.
8. GUS, „Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2004 roku”, Warszawa 2004.
9. Kandel D., Yamaguchi K., Chen K., „Stages of progression in drug involvement from adolescence to adulthood: further evidence for the gateway theory”, Journal of Studies on Alcohol, 53, 1992.
10. Klingemann H., „The motivation for change from problem alcohol and heroin use”, British Journal of Addiction, 86, 1991.
11. Klingemann J., „Drogi wychodzenia z uzależnienia od alkoholu”, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2009.
12. Kojder A., „Norma społeczna” (w:) W. Kwaśniewicz i in. (red.), Encyklopedia socjologii, Wydawnictwo Oficyna Naukowa, Warszawa 1999.
13. McGee R., Williams S., Poulton R., Moffitt T., „A longitudinal study of cannabis use and mental health from adolescence to early adulthood”, Addiction, 95 (4), 2000.
14. Menard S., Huizinga D., „Age, period, and kohort size effects on self-reported alkohol, marihuana, and polidrug use: Results from the National Youth Study”, Social Science Research, 18, 1989.
15. Mitchell C.M., Novins D.K., Holmes T., „Marijuana use among American Indian adolescents: A growth curve analysis from ages 14 through 20 years”, Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 38, 1999.
16. Okulicz-Kozaryn K., Pisarska A., „Poczucie własnej skuteczności a używanie substancji psychoaktywnych przez młodzież. Badania pilotażowe”, Alkoholizm i Narkomania, tom 14, nr 4, 2001.
17. Perkonigg A., Lieb R., Hofler M., Schuster P., Sonntag H., Wittchen H.U., „Patterns of cannabis use, abuse and dependence over time: incidence, progression and stability in a sample of 1228 adolescence”, Addiction 94 (11), 2004.
18. Price R.K., Risk N.K. & Spitznagel E.L., „Remission from drug abuse over a 25-year period: Patterns of remission and treatment use”, American Journal of Public Health, nr. 91, 2001.
19. Sęk H., „Pojęcia normy, normalności i zdrowia” (w:) H. Sęk (red.), Psychologia kliniczna, tom 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
20. Sierosławski J., Bukowska B., „Substancje psychoaktywne – postawy i zachowania. Raport z badań ankietowych zrealizowanych w Łodzi w 2004 roku, http://bip.uml.lodz.pl/_plik.php?id=1653.
21. Sierosławski J., „Epidemiologia narkomanii” (w:) Zapobieganie narkomanii w gminie, Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2007.
22. Smart R.G., Osborne A.C., „Drug use and drinking among students in 36 countries”, Addictive Behaviors, 25 (3), 2000.
23. Sobell L.C., Ellingstad T.P., Sobell M.B., „Natural recovery from alcohol and drug problems: Methodological review of the research with suggestions for future directions”, Addiction, 95, 2000.
24. Sobell L.C., Klingemann H., Toneatto T., Sobell M.B., Agrawal S., Leo G.I., „ Alcohol and drug abusers’ perceived reasons for self-change in Canada and Switzerland: Computer-assisted content analysis”, Substance Use and Misuse, 36, 2001.
25. von Sydow K., von Lieb R., Pfister H., Hofler M., Sonntag H., Wittchen H.U., „The natural course of cannabis use, abuse and dependence over four years: a longitudinal community study of adolescence and young adults”, Drug and Alcohol Dependence 64, 2001.
26. Waldorf D., „Natural recovery from opiate addiction: some social-psychological processes of untreated recovery”, Journal of Drug Issues, 13, 1983.
27. Walters G.D., „Spontaneous remission from alcohol, tobacco, and other drug abuse: seeking quantitative answers to qualitative questions”, American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 26(3), 2000.
28. Williams L., Parker H., „Alcohol, cannabis, ecstasy and cocaine: Drugs of reasoned choice amongst young adult recreational drug users in England”, International Journal of Drug Policy, 12, 2001.
29. Winick C., „Maturing out of narcotic addiction”, Bulletin of Narcotics, 14, 1962.
30. Wolff M.W., Wolff K.A., „Personality characteristics as a function of frequency and type of substance use”, Adolescence, 37 (148), 2002.
31. World Health Ogranization (WHO), „Cannabis: A Health Perspective and Research Agenda. Geneva, Szwajcaria: WHO”, Dostępne na: http://whqlibdoc.who.int/hq/1997/WHO
32. Ziółkowska B., „Okres wczesnej dorosłości. Jak rozpoznań potencjał młodych dorosłych?” (w:) A.I. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk 2005.